Amérika dölet mejliside xitaydiki diniy basturush heqqide guwahliq bérish yighini échildi

Xitayning lagér we türmiliridiki türlük qiynashlargha shahit bolghan méhrigül tursun guwahliq bergen amérika dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri ijra'iye komitétida ötküzülgen “Kommunistik partiye xitayda diniy étiqadni qattiq basturdi” namliq guwahliq bérish yighinidin körünüsh . 2018-Yili 28-noyabir, washin'gton.

Xitayda diniy heqlerning depsende bolushi uzundin buyan mewjut bolsimu, 2016-yili xitay kompartiyesining aliy rehbiri shi jinping “Dinni xitaychilashturush” sho'arini otturigha qoyghandin buyan bu depsendichilik tarixtiki eng yuqiri pellige yetkenliki melum. Mezkur sho'arning yétekchilikide diniy étiqad erkinlikige qaritilghan teqiblesh we kontrolluq alliqachan “Idare qilish” da'irisidin halqip, diniy étiqadni zorluq küch arqiliq basturush ewj aldi, xristi'an dini, buddistlar, falun'gongchilar qattiq teqiblendi. Jümlidin Uyghurlarning esirler boyi dawam qilip kelgen islam étiqadi nöwette xitay hökümitining Uyghurlarni basturushidiki bahanilerdin biri bolup qaldi.

Mana mushu jehetlerde xelq'ara jama'etke köplep melum boluwatqan ehwallarning hazirqi ehwaligha qarap chiqish üchün amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri ijra'iye komitéti 28-noyabir küni “Xitay kompartiyesining dinni basturush herikiti” témisidiki mexsus guwahliq bérish yighini achti.

Yighinda aldi bilen mezkur komitétning re'isliridin amérika kéngesh palatasining ezasi marko rubyo söz aldi. U bu qétimqi guwahliq bérish yighini échishning muhimliqi heqqide sözlep kélip, xitay kompartiyesi merkiziy komitétining diniy étiqadni qattiq basturush heqqide bir qatar höjjetlerni teyyarlap chiqip uni herqaysi jaylardiki yerlik hökümetlerge tarqitip bergenlikini, hazir mushu tedbirler boyiche diniy étiqadni basturushning yuqiri pellige chiqiwatqanliqini, buningdiki bir muhim seweb xitay kompartiyesining izchil halda “Diniy étiqad pa'aliyiti hakimiyet üchün tehdit” dep qarawatqanliqini bildürdi.

U sözining dawamida xitay hökümiti diniy étiqad erkinlikini hemde diniy étiqadni yoqitishqa urunup kelgen ötken yillargha nezer salghanda xitaydiki diniy étiqadqa bolghan mayilliqning ilgiriki waqitlargha qarighanda barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqanliqini, mushuning özila xitay hökümitining din'gha qarshi tedbirlirining emeliyette meghlup boluwatqanliqining delili ikenlikini bildürdi. Shuningdek 21-esirde kishilerni ularning diniy étiqadi hemde milliy kimlik chüshenchisi seweblik lagérlargha qamashtek wehshiylikni qobul qilishqa qet'iy bolmaydighanliqini keskinlik ichide tekitlidi.

U sözining axirida bügünki guwahliq bergüchiler arisidiki méhrigül tursunni maxtash ichide tilgha aldi shuningdek uning shija'itige apirin éytidighanliqini bildürdi. Shuning bilen bir waqitta uning xitay hökümiti maxtawatqan atalmish “Terbiyelesh merkizi” ning shahitliridin ikenlikini, emma bu jaylarni hergizmu “Terbiyelesh merkizi” dep atashqa bolmaydighanliqini, u jaydiki qabahetning emeliyette nechche hesse éghirliqini tekitlidi.

Arqidin xitay ishliri ijra'iye komitétining re'isliridin awam palata ezasi kiristofér simis söz élip, shi jinping hakimiyetni qolgha alghandin buyan diniy étiqad erkinliki saheside barliqqa kelgen teqib we basturushlarni sözlep kélip, bularning hemmisi amérika hökümitining diniy étiqad erkinliki asasidiki diplomatiyesi we xelq'ara diniy étiqad erkinliki ölchemliri üchün bir chong xiris ikenlikini körsetti. Shundaqla buning nöwette milyonlighan Uyghurlargha biwasite ziyankeshlik qilishta eks étiwatqanliqini, ene shu Uyghurlarning biri bolghan méhrigülning bügünki guwahliq sözliridin emdi bu xil yawuzluqqa dawamliq süküt qilishqa bolmaydighanliqini körüwélish mumkinlikini, xitay hökümitining bolsa bu jayda yuqiri pen-téxnika bilen qorallan'ghan “Saqchi döliti” berpa qilip mushuning wasitisi bilen Uyghurlarni mejburiy yosunda assimilyatsiye qiliwatqanliqini alahide körsetti.

Shuningdin kéyin bügünki guwahliq bérish yighinigha teklip qilin'ghan guwahchilarning birinchisi méhrigülge söz bérildi. U bu pursettin paydilinip aldi bilen amérika hökümitige öz teshekkürini bildürüsh bilen birge özining xitay türmiliride béshidin kechürgen qabahetlik künliri heqqidiki eslimilirini qisqiche söz lep ötti. Amérikidiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchilerdin zubeyre shemshidin uning yazma bayanatini oqup bérish bilen méhrigülning béshidin ötken échinishliq qismetlerning nöwette pütkül Uyghur millitige kéliwatqanliqini yene bir qétim kishilerning yadigha saldi.

Bu qétimqi guwahliq bergüchilerning yene biri awstraliye istratégiye we siyaset institutining mutexessisi doktor samansa xofman idi. U nuqtiliq qilip xitay hökümitining diniy étiqadni basturush qilmishini qandaq shekilde dawam qiliwatqanliqi heqqide toxtaldi. Uning pikriche, xitay kompartiyesi özining biwasite bashqurushidiki “Birliksep bölümi” arqiliq diniy ammini basturush qilmishini “Döletning bixeterlikini qoghdash tedbirliri” qatarida ijra qilip kelmekte iken. Xitay kompartiyesi özining bu xil dinni basturush heriketlirini aqlash üchün “Diniy esebiylikke qarshi xelq urushi qozghash” dégendek ibarilerni köplep istémal qilmaqta iken. Doktor samansaning pikriche, xitay hökümitining bu qilmishliri mahiyette xitay hökümitining neqeder ajiz ikenlikini körsitidighan amillar bolup, bundaq ajizliqlargha tolup tashqan bir hakimiyetning meghlup bolidighanliqi muqerrer iken. Emma bu xil meghlubiyet royapqa chiqip bolghuche, sansizlighan bigunah kishiler buning qurbani bolup kétidiken. Nöwette Uyghurlar diyarida Uyghurlarning béshigha kéliwatqan balayi'apetler del mushuning jümlisidin iken.

Xitaydiki dinni basturush herikiti heqqide guwahliq bergüchi yene bir kishi “Xelq'ara diniy étiqad erkinliki instituti” ning re'isi tomas far ependi idi. U nuqtiliq qilip xitay hökümitining shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin buyan islam dini, tibet buddizmi we katolik dinini qandaq teqib qiliwatqanliqi heqqide sistémiliq melumat berdi. Bolupmu watikan bilen xitay otturisidiki katolik dinigha munasiwetlik bir qatar kélishimlerning mahiyette xitayda téximu zor kölemdiki diniy basturushqa yol achidighanliqini tekitlidi.

Guwahliqning axirida yighin mes'ulliri guwahchilardin türlük témilar boyiche so'allar soridi. Guwahchilarmu tégishlik yosunda jawab berdi. Kishilerning diqqitige bekrek chüshkini, meyli so'allarda bolsun yaki jawablarda bolsun Uyghurlar mesilisi herqachan eng tipik misal qatarida tekitlinip turdi.

Yighin ariliqida biz mezkur komitét re'isi marko rubiyodin nöwette Uyghurlar diyaridiki dinni basturush herikitining bash qomandani boluwatqan chén chu'en'goni jazalash heqqidiki teklipler otturigha chiqqandin kéyin xitay hökümitining buninggha qarita “Öch alidighanliq” ni dawrang qiliwatqanliqini, uning bu mesilige qandaq qaraydighanliqini soriduq. U bu heqte söz qilip özining bu xil “Öch élish” qa perwa qilmaydighanliqini, shundaqla buningdin qilche qorqupmu qalmaydighanliqini, amérikining tashqi siyasiti héchqachan insan heqlirini qurban qilish hemde bu xil “Öch élish” tin qorqush asasida qarar qilinmaydighanliqini, özlirining buningliq bilen toxtap qalmaydighanliqini hemde téximu köp kishilerning diqqitini bu ishqa tartidighanliqini bildürdi.

Bu qétimqi yighin'gha washin'gton shehiri we qoshna shtatlardin, shuningdek chet'ellerdin bir qisim Uyghur jama'iti kélip qatnashti. Biz yighin ishtirakchiliridin Uyghur milliy herikitining rehberliridin rabiye qadir xanimdin bu qétimqi guwahliq yighinigha qatnishish jeryanida qandaq tesiratta bolghanliqini soriduq. U bu heqte söz qilip, Uyghurlar mislisiz éghir krizisqa duch kéliwatqan bundaq weziyette dunyaning bu ishqa dawamliq süküt qilip turmaydighanliqigha ishenchining barliqini alahide tekitlidi.

Bu qétimqi yighin üchün kelgen Uyghur jama'iti arisida gérmaniyening bérlin shehiride olturushluq ziyaliy tursun tiliwaldimu bar idi. Biz uningdin hazirqidek Uyghurlar éghir paji'elerge uchrawatqanda muhajirettiki Uyghurlarning némilerni qilalishi mumkin, dep soriduq. U bu heqte öz qarashlirini bayan qilip, Uyghurlarning ümidsizliktin xaliy bolushi hemde ortaq düshmen'ge qarita idé'ologiye jehette parchilanmasliqining muhimliqini bildürdi.

Melum bolushiche, bu xil guwahliq bérish yighinlirining toluq xatirisi amérika hökümitige yetküzülidighan bolup, bu xil xatiriler amérika hökümitining alaqidar siyaset we tedbirlerni békitishide muhim asas bolidiken.