Илһам тохти: мән җуңго һөкүмитидин һәққанийәт тәләп қилдим, җинайитим йоқ!

Илһам тохти әпәнди лексийигә кириштин бурун сиртни көзәтмәктә. 2010-Йили 12-июн бейҗиңда.

“мениң қиливатқиним илмий йол билән, тинч йол билән, қәләм арқилиқ, сияһ арқилиқ, дипломатик йоллар арқилиқ уйғурларниң кишилик һоқуқи, қануний һоқуқи вә аптономийә һоқуқини тәләп қилиш. Ундин башқа баравәрликни тәләп қилип кәлдим, мәйли айрим инсан болсун, мәйли мәдәнийәт вә дин болсун, уйғурумниң мушу җәһәттики баравәрликини тәләп қилип кәлдим. Җуңго һөкүмитидин һәққанийәтни тәләп қилдим. Мән һәрқандақ зораван гуруппиға қатнашқиним йоқ. Мән җуңгода бир тәшкилатму қурмидим, лекин әтрапимда мени қоллайдиғанлар авуди. Әмма җуңго һөкүмити буниңдин яман ғәрәздә пайдиланса болмайду.” юқириқилар илһам тохти әпәндиниң қолға елиништин илгири радиомиз мухбириға дегәнлири болуп, әйни чағда илһам әпәнди бу сөһбәтниң толуқ қисмини, әгәр өзи күнләрниң биридә хитай һөкүмити тәрипидин қолға елинип, даириләрниң униңға йоқ җинайәтләрни артип уни қарилиса елан қилишни тапшурған.

Илһам тохти әпәнди, 2014-йили 15 январ күни бейҗиңдики өйидин тутуп кетилгинигә бүгүн 31-январ җүмә күни 17 күн болди. Хитай һөкүмәт даирилири илһам әпәндиниң қәйәргә қамалғанлиқи һәққидә һазирғичә рәсмий баянат бәрмигән болсиму, әмма үрүмчи шәһәрлик сақчи идариси 25-январ күни өз торида илһам тохти әпәнди һәққидә бәргән хәвиридә, илһам тохтиниң уйғурбиз тори вә дәрсханида сөзлигән нутуқлирида бөлгүнчилик вә террорлуқни тәрғиб қилғанлиқини илгири сүргән вә бу хәвәр йәр шари вақти гезити қатарлиқ хитай мәтбуатлирида көпәйтилип берилмәктә.

Илһам әпәнди илгири радиомиз зияритини қобул қилғинида, өзиниң һәр вақит хәтәр ичидә икәнликини вә даириләр тәрипидин туюқсиз тутқун қилинип қарилиниш, өзидә йоқ җинайәтләр артилиш; һәтта яман ғәрәзлик кишиләр тәрипидин қәст қилиниш еһтимали барлиқини көп қетим билдүргән иди. Бүгүн аңлиғучилиримизға сунидиғинимиз, илһам әпәнди қолға елиништин илгири радиомиз арқилиқ өзигә көңүл бөлүватқан барлиқ достлириға вә хитай һөкүмити тәрипидин нөвәттә униңға артиливатқан төһмәтләр үчүн бәргән җаваби болса керәк.

Сөһбәтниң тәпсилати төвәндә:

Мухбир: қандақ өзиңиз мушу күнләрдә, әһвалиңиз бәк җиддийму немә?
Илһам тохти: яман әмәс, әмма һазир әтрап бәк җиддийчу... Нәччә күн болди мәхсус 24 саәт сақчи машиниси, ундин башқа дөләт бихәтәрликиниң адәмлири бир минутму йенимдин айрилмай йүрүватиду. Халаға кирсәмму шундақ. Назарәтчилик бәк күчлүк һазир. Йеқиндин буян әтраптики балиларға бир-бирләп мәйли хәнзу достлар болсун, мәйли уйғур достлар болсун, аваричилик авуватиду. Мән қарисам буларда маңа нисбәтән бир хил яман нийәт болуши мумкин. Кейин яхши күнниң ямини кәп қалса дәп гәп қалдурушни зөрүр дәп билдим.

Мухбир: болиду..
Илһам тохти: төвәндики гәп мениң асаслиқ дәйдиған гепим. Биринчидин, мениң бәдинимдә һазир һечқандақ кесәл йоқ. Икки ай бурун мәктәпниң тәпсилий тәкшүрүш елип барди. Маңила әмәс пүткүл мәктәптики оқутқучиларниң саламәтлики тәкшүрүлди. Мениң саламәтлик тәкшүргән әһвалимни компютер арқилиқ бейҗиңдики чоң дохтурханиларниң архипидин тапқили болиду. Мәндә кесәл йоқ. Мән бир сағлам адәм. Пәқәт иккинчи айниң 2-күни(2013-йил демәкчи)айродромда йүрикимгә бихәтәрлик сақчилири урувәткини үчүн бир мәзгил ағриш болған, әйни вақитта чарчисам ағрийтти. Һазир ағриш йоқ, мән бир пүтүн сағлам адәм. Әгәр кәлгүсидә мән өлүп кәтсәм, биринчидин кесәл сәвәбидин әмәс, иккинчидин, мән бир уйғур, мән бир ата, мән бир әр һәм биз уйғурларниң әнәнисидә өлүвелиш әнәниси йоқ, мән калламдиму өлүвалған адәмләрни әзәлдин төвән көримән. Шуңа мениң өлүвелишим мумкин әмәс. Бу биринчи дәйдиған гепим.

Иккинчидин, орунлаштурған адвокат маңа керәк әмәс. Орунлаштурған адвокатни қобул қилишим мумкин әмәс. Мениң адвокатим бар, воесерлар, башқиларму уқиду. Мән чоқум адвокат тәклип қилимән.

Үчинчидин, әгәр шу вақитта (мән қолға елинған мәзгилдә демәкчи) мениң виҗданимға, инсанлиқимға хилап һәрқандақ сөз болуп қалған болса йәни миллитимгә пайдисиз һәрқандақ сөз болған болса, бу һәргиз мениң сөзүм әмәс. Булар қураштурулған, ялғандин ясалған яки мән һошсизландурулған әһвалда болған сөз болуши мумкин. Мән нормал шараитта әгәр калламла болса, һәрқандақ қийин-қистақ, һәтта чаналған шараиттиму өзүмниң миллитигә қарши пайдисиз, хаини гәпни қилишим, һәрикәтни қилишим мумкин әмәс. Шуңлашқа бинормал әһвалда болуп қелиши мумкин. Бинормал дегиним, қийинчилиқта әмәс, бәлким мән һошсизландурулған яки бир хил дора ишлитилгән әһвал болуши мумкин. Бу мениң үчинчи дәйдиған муһим гепим. Аңлиниватамду?

Мухбир: аңлиниватиду дәвериң.
Илһам тохти: төтинчиси, мениң нәччә вақиттин буян қиливатқиним, мән һәрқандақ террорист гуруппа яки һәрқандақ бир сирттики тәшкилатқа қатнашқиним йоқ. Мениң мушу чаққичә қиливатқиним, илмий йол билән, тинч йол билән, қәләм арқилиқ, сияһ арқилиқ, дипломатик йоллар арқилиқ уйғурларниң кишилик һоқуқи, қануний һоқуқи вә аптономийә һоқуқини тәләп қилиш. Ундин башқа баравәрликни тәләп қилип кәлдим, мәйли айрим инсан болсун, мәйли мәдәнийәт вә дин болсун,уйғурумниң мушу җәһәттики баравәрликини тәләп қилип кәлдим. Җуңго һөкүмитидин һәққанийәтни тәләп қилдим. Мән һәрқандақ зораванлиқ гуруппиға қатнашқиним йоқ. Мән җуңгода бир тәшкилатму қурмидим, лекин әтрапимда мени қоллайдиғанлар мәйли хәнзулар болсун,уйғурлар болсун авуди. Әмма җуңго һөкүмити буниңдин яман ғәрәздә пайдиланса болмайду. Қисқиси бу чаққичә тәклип қиливатқиним, кишилик һоқуқ, қануний һоқуқ, аптономийә һоқуқи, баравәрлик һоқуқи...Бир һәққанийәтни тәләп қиливатимән, җуңго һөкүмитидин, хәнзулардин бир инсанда болидиған виҗданни тәләп қиливатимән. Бу төтинчи дәйдиған гепим.

Мән өзүмни мәңгү гунаһсиз дәп ойлаймән. Мушуларни мән дәп қоюшни зөрүр дәп билдим. Чүнки мениң әтрапимдики достларни тутуп әкирип кетиватиду. Әтрапимда сақчилар көп һазир мәктәп ичидә. 2009-Йили 7-айдиму бундақ болуп бақмиған иди. Һазир қарисам әһвал еғир. Булар йеқинниңяқи маңа бәк тикилип қалди. Бу йил (2013-йил демәкчи) 7-айдин башлап ахбаратларниң зияритини көп қобул қилдим. Тордин башқа (уйғурбиз торини демәкчи) паалийәтлиримму көп болғачқа булар чидимай қалди. Бәлким буларниң бу қетим нийити бәк яман, қәбиһ болса керәк. Лекин мениң буларға болған нийитим әски әмәс. Чүнки мән һәммини диалог билән, миллитимниң һоқуқини диалог билән алимиз, тинч йол билән алимиз дегүчи. Мән илһам бейҗиңда, ачқуч бейҗиңда, бейҗиң арқилиқ һәл қилимиз дәп ойлаймән. Чүнки бу бир милярд 300 милйон хәлқ дәймиз буларниңки бизни чүшинишисиз өзимизниң баравәрлик һоқуқини елишимиз наһайити қийин. Шуңа мениң қилғанлиримниң һәммиси буларға чүшәндүрүш, хизмәт ишләш. Демисиму достлирим авуди. Буларниң сәрхиллири мәйли системиниң ичидә болсун, мәйли системиниң сиртида болсун авуди. Бу гәпләрни мән илгири демигән. Шуңа һес қиливатқиним, булар һазир бәлким мени йоқитиш қарариға кәлгән болуши мумкин.

Илһам әпәнди сөзини давамлаштуруп уйғур аптоном район даирилири һәққидә мунуларни тәкитлиди.

‏-Һазир үч йилдин ашти, 3 йил илгири мән җаң чүншйәнгә баһа бәрмәймән дегән идим. Қарисам дөләтниң ичидә җаң чүншйән тоғрилиқ башқа баһа йоқ. Бу адәм мениң бу қетим бериватқан баһалиримға, мениң лексийәлирим, язған хәтлирим, ахбарат орунлириға бәргән униң һәққидики очуқ гәплирим үчүн бәк хапа болса керәк. Дейилишичә, һазирғичә алған хәвәрлиримдә, йиғилип қалған учурлардин көңлүм бир хил пайдисиз әһвалларни туюватиду. Сиз буларни сақлап қойған болсиңиз. Һазир әмәс, керәк болғанда, яман күн кәлгәндә хәвәр бәргән болсиңиз қандақ?

Мухбир: болиду мән сақлап қояй. Лекин у күнләрни (аллаһ)бизгә көрсәтмисун.

Илһам тохти: мәнму шундақ дәп ойлаймән. Лекин достлирим мушундақ қилишимни деди. Аваз йәнә бузулди. Йәнә аңлашқа башлиған болуши мумкин. яхши күнниң ямини келип қалса дәп сизгә қалдуруп қоюшни мувапиқ көрдүм. Биринчиси, сизгә болған ишәнч, бу хил ишәнч мениңчә аримизда давамлишиду дәп ойлаймән. Йәнә бири, мәңа тасадипий иш болуп кетип қалсам, қизимға очуқ-ашкара ярдәм тәләп қилған болсаңлар, ахбарат орунлири арқилиқ.

Мухбир: болиду әлвәттә. Униңдин хатирҗәм болуң. Мән авазиңизни елип қойдум.

Илһам тохти: башқа гәп йоқ. Авазиңиз аңланмайватиду йәнә. Шуңа гепиңизгә пәризим бойичә җаваб бериватимән....