Тордашлар: тәйинләнгән рәис нурбәкри вә һәқ сөзлигән илһам тохти һәққидә

Йеқиндин буян үндидар қатарлиқ аммиви тор бекәтлиридә бу йил 15 - январ хитай даирилири тәрипидин тутқун қилинған уйғур өктичи зиялийси илһам тохтиниң тәқдиригә көңүл бөлидиған язмилар көпәйди. Шуниң билән биллә йәнә хитай һөкүмити тәрипидин тәйинләнгән рәис нурбәкриниң қилмишлирини әйибләйдиған, уни һәҗви қилидиған язмиларму көпәймәктә.

Ундақта илһам тохти вә нурбәкри немә үчүн уйғурлар арисида бу хил охшимиған баһаға еришти? илһам тохтиниң уйғурлар арисида йүксәк абройини тиклигән, нурбәкрини нәпрәткә учратқан сәвәбләр немә?

Уйғур зиялийси илһам тохти әпәнди бу йил 15 - январ күни бейҗиңдики өйидин тутқун қилинғандин буян, хитай ичи - сиртидики уйғурлар, ғәрб демократик дөләтлири һәтта хитай зиялийлири арисида шундақла уйғур елидики аммиви тор бекәтлиридики инкласлардиму илһам тохти әпәндиниң уйғурлар үчүн адиллиқ тәләп қиливатқанлиқи тәкитлинип илһам тохти әпәндини шәртсиз қоюп бериш садаси күчәйди.

Бу һәптә җәнвәдә ечиливатқан бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңиишиниң 25 - нөвәтлик йиғинидиму америка вәкиллири хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан сияситини әйибләп, тинч йол арқилиқ уйғурларниң қануний һәқ - һоқуқлирини тәләп қилған уйғур зиялийси илһам тохтини қоюп беришни тәләп қилди.

Йеқиндин буян уйғур аммиви тор бекәтлиридә илһам тохтини тәрипләйдиған язмилар көпийиш билән бирликтә йәнә, хитай һөкүмити тәрипидин районға рәис қилип тәйинләнгән уйғур аптоном райониниң қорчақ рәиси нурбәкрини сөкидиған, униң қилмишлирини әйибләйдиған мақалә - әсәрләрму көпәймәктә.

Бир һәптидин буян үндидар қатарлиқ аммиви тор бекәтлиридә тарқалған “худа керәк, рәис керәк әмәс!” дегән мақалидә уйғурларниң қорчақ рәис нурбәкригә вә хитай һөкүмитиниң уйғур районида йүргүзүватқан диний, мәдәнийәт җәһәттики бастуруш сияситигә наразилиқ билдүрүлүп, уйғурларниң баравәрлик, адиллиқ, диний етиқад әркинлики тәләплири оттуриға қоюлди.

Қутран тәхәллуслуқ киши тәрипидин йезилған мақалә мундақ башлиниду:

“нур бәкри қуруқ җаза … яримас … гепи өтмәс лата …

Бизгә бундақ яримас башлиқ керәк әмәс …

Тәхттин чүшсун … шинҗаңға охшаш көп милләтлик, мурәккәп болған мәдәнийәт вә әнәнә әндизисини шәкилләндүргән, етиқадни йүксәк алий билидиған уйғурлар олтурақлашқан иҗтимаи районниң рәиси қандақ болуши керәк иди?

Нур қачан рәисликкә олтурди, шуниңдин башлап уйғурларниң бәхтигә олтурди …

Биз униңдин шинҗаңни җуңгодин айрип бәр демәймиз … шинҗаңлиқни тәрәққи қилдуруп айға әчиқму демәймиз … һәм бу лата қончақниң қолидинму кәлмәйду …

Бизниң тәләп қилидиғинимиз адиллиқ,баравәрлик … мәркизи комитет алдида шинҗаңниң җувисини кийгән нурға охшаш рәһбири кадирларниң икки еғиз һәқиқаний гепи …”

Мақалә аптори нурбәкриниң йеқинда хотән керийидә йүз бәргән йәр тәврәш апитидә өз қериндашлири болған уйғурларға тутқан пәрвасиз муамилисини, бейҗиңда ечилған 18 - қурултайда уйғур вәзийити һәққидә мәсулийәтсизлик билән ейтқан “шинҗаң хәлқи тарихтики әң яхши вәзийәттә, бәхтлик яшаватиду” дегән сөзлирини, дәл мушу вақитта 1 - март күнмиң вәқәси йүз бәргәнликини мисалға елип, нурбәкриниң уйғур аптоном райониға рәис болуп туруқлуқ өз хәлқиниң мәнпәәти үчүн сөзлийәлмәйдиған қорчақ рәискә айланғанлиқини тәнқид қилип мундақ баянларни бәргән:

“уйғур хәлқи дәрдини баян қилалмиғанлиқтин қаршилишиштин ибарәт натоғра вастини таллиди … бу җәмийәткә, вәзийәткә шундақла уйғурларниң кийинки мадди капалитигә аз болмиған зиянларни елип кәлмәктә … мән буйәрдики барлиқ сәвәбни мушу биртүркүм рәһбири кадирлардин көримән …

Туңган вәкилиму шинҗаң вәзийити тоғрисида ши рәискә еғиз ачти һәм ши рәисму бу тәклипни қобул қилди … икки йиғинға қатнишип кастийомниң ичидә титрәп олтуруп бешини ичигә тиқивалған яримас вәкилләр шундақла қалаймиқан билҗирлап һәқиқәтни астин - үстүн қилишқа урунған нур вә дилнарға охшашла пүтүн уйғурниң ғәзипини қозғайду … нур бәкриниң шинҗаңға рәис болуш салаһийити йоқ …уйғурға худа керәк, рәис керәк әмәс … ахбаратқа чиқип шатутидәк билҗирлаватқан дилнар абдулла зуванини йиғсун …”

Аптор мақалә ахирида йәнә өзиниң бир адди уйғур болуш сүпити билән хитай һөкүмитидин адиллиқ, баравәрлик вә диний етиқад җәһәттә әркинлик тәләп қиливатқанлиқини баян қилип, өз тәлипини мундақ қойған.

“уйғурға худа керәк, рәис керәк әмәс …мәзкур темини оқуватқан башлиқ вә яки палани пукуни мән қандақтур өктә қопмақчи әмәс, қутратқулуқ қилиш мәқситимму йоқ, төт баламни һөкүмәт беқишип бәмәйду, шуларниң кәлгүсини шундақла барлиқ пәрзәнтлиримизниң кәлгүси әминликини ойлап яшлиримизға вәкалитән азғинә бир нәрсиләрни яздим. Давамлиқ язимән …

Бешим кичик, қалпиқиңлар чоң кәп қалиду …

Биз вәтәнни сөйимиз,хәлқни сөйимиз, компартийәни сөйимиз … һәмдә компартийәниңму бизни сөйүшини,бизгә әркинлик, баравәрлик беришини шундақла диний әркинликимизгә һөрмәт қилишини үмид қилимиз …

Уйғурға худа керәк … уйғур нәдә болса намаз шуйәрдә, етиқад шу йәрдә …”

Америкидики уйғур зиялийси сиясий анализчи елшат һәсән әпәнди, уйғурларниң аммиви тор бекәтлиридә қорчақ рәис нурбәкрини тәнқидләп язған язмилириниң, бундин илгириму һәр хил жанир услупларда елан қилинғанлиқини билдүрүп, 2009 - йили йүз бәргән 5 - июл үрүмчи вәқәсидин кейин елан қилинған“салам нурбәкри” намлиқ сатирани вә нурбәкриниң хәлқ арисида тарқалған“ваң бәкри”, “нөл бәкри”қатарлиқ ләқәмлирини мисалға елип өтти.

Елшат әпәнди йәнә, уйғурларниң илһам тохти вә нурбәкригә бәргән баһасидики пәрқ һәққидиму тохтилип, илһам тохтиға охшаш өз хәлқниң һәқ - һоқуқи үчүн бәдәл төлигүчи қәһриманларниң хәлқ қәлбидә әң йүксәк һөрмәткә сазавәр болидиғанлиқини, әксичә өз хәлқиниң мәнпәәтини сатқучиларниң қорчақ рәис нурбәкригә охшаш хәлқниң нәпритигә учрайдиғанлиқини тәкитлиди.