Martin ennalis fondi: “Ilham toxti untulmaydu!”

Ilham toxtigha bérilgen martén ennalis mukapatining neq meydan yighini heqqidiki élan. 2016-Yili 11-öktebir, jenwe.

Bügün dunyadiki insan heqlirini qoghdighuchi shexsler üchün bérilidighan martin ennalis fondi mukapatining 2016-yilliq mukapatining xitay türmisidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha bérilgenliki élan qilindi. Buning bilen ilham toxtini merkez qilghan bir qatar xelq'ara pa'aliyetlerning deslepki qedemde bir zor ghelibige muyesser bolghanliqi mu'eyyenleshtürüldi.

Bash orgini shiwétsariyening jenwe shehiride tesis qilin'ghan martin ennalis fondi dunyaning herqaysi jayliridiki insan heqlirining depsende qilinishigha qarshi kökrek kérip otturigha chiqquchi shexslerni qoghdash meqsitide 1993-yili yilda bir qétim tarqitilidighan “Martin ennalis mukapati” ni tesis qilghan idi. Mezkur mukapat yolgha qoyulghandin béri izchil halda “Insan heqlirining nobél mukapati” dep teriplinip kelmekte. Bügün mezkur teshkilat jenwe shehiride mukapat tarqitish murasimi ötküzüp, 2016-yilliq mukapatning xitay türmiside muddetsiz qamaq jazasini ötewatqan Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha bérilgenlikini jakarlidi.

Ilham toxti 1994-yilidin buyan Uyghurlar diyaridiki türlük siyasiy we ijtima'iy mesililer heqqide maqaliler élan qilip, insan heqlirining ashkara depsende bolushini tenqidligen hemde mushu sewebtin xitay hökümitining közige qadalghan “Miq” qa aylan'ghan idi. 2014-Yili 15-yanwarda xitay hökümiti uni “Bölgünchilik” jinayiti bilen eyiblep muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilghan idi. Shuningdin buyan xelq'arada ilham toxtining hörlüki üchün imza toplash pa'aliyiti uyushturush, “Ilham toxti guruppisi” ni teshkillesh, shundaqla ilham toxtini xelq'araliq mukapatlargha namzatliqqa körsitish qatarliq türlük pa'aliyetler otturigha chiqishqa bashlighan idi. Ene shu tirishchanliqlarning biri ilham toxtini “Martin ennalis mukapati”gha namzatliqqa körsitish bolup hésablinidu.

Ilham toxti bu yil aprél éyidin bashlap mezkur mukapatqa namzatliqqa körsitilgen üch namzatning biri bolup kelgen idi. Bügün jenwe shehiride ötküzülgen mukapat tarqitish murasimida mezkur fondning bash re'isi dik osting üch namzattin birini tallashning heqiqetenmu qiyin bir tallash bolghanliqini alahide tekitlidi, u mukapat sahibini belgiligüchi on xelq'araliq teshkilatning qayta-qayta oylinish arqiliq, eng axiri bu yilqi mukapatni ilham toxtigha bérishni qarar qilghanliqini élan qilghanda pütün meydanda güldüras alqish sadaliri yangridi.

“Martin ennalis fondi” ning bu heqtiki yazma bayanatida mundaq déyilidu: “Ilham toxti xitaydiki xitay puqraliri bilen Uyghur musulmanliri otturisida chüshenche hasil qilish hemde söhbet ornitish meqsitide yigirme yildin buyan tirishchanliq körsitip kelgen. U bölgünchilikni we zorluq küchni ret qilghan shundaqla Uyghurlarning diniy étiqadi, medeniyitige qaritilghan siyasiy bésimlarni tügitishni istigen.”

Mukapat tarqitish murasimda aldi bilen ilham toxti heqqidiki qisqa höjjetlik filim körsitildi, andin ilham toxtining qizi jewher ilham dadisigha wakaliten mukapatni tapshuruwaldi hemde qisqiche söz qilip öz teshekkürini ipadilidi. Jewher axirida dadisining haman bir küni azadliqqa chiqidighanliqigha ishenchi barliqini éytti. Öz sözini tügetkende pütkül zaldikiler ornidin turup uninggha alqish yaghdurdi.

Ilham toxtining axirqi tallashtin ötüp mukapat sahibi bolushi heqqide mezkur mukapat komitétining mudiri maykil xambatta mundaq deydu: “Üch namzatning hemmisila insan heqlirini himaye qilish saheside xeterge tewekkül qilghan, tolimu shija'etlik we gheyretlik insanlardur. Ular özliri yashighan memliketlerde insan heqlirining diqqetke sazawer bolushi üchün intayin muhim xizmetlerni ishlidi. Bahalash komitéti ilham toxtini üch namzatning ichidin talliwaldi. Buningda elwette köpligen sewebler bar. Buning ichide bir muhim amil shuki, u nahayiti zor xeterge tewekkül qildi, u, öz xiyallirini aghzaki ipade qilghanliqi üchünla muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi. U emeliyette ottura yol tutqan bir kishi idi. Eger mushundaq bir kishining awazi öchürülse, tebi'iyki esebiylik üchün zémin hazirlinidu. Biz mushundaq bir ottura yol tutquchi sadaning hörmetke muyesser bolushini, bu sadaning erkin yangrishigha ruxset qilinishini, uning tézrek hörlükke chiqishini, shu arqiliq uning puqrawiy jem'iyette dawamliq rewishte aktip bir eza süpitide öz rolini jari qildurup öz xelqi üchün söz qilishini, shu arqiliq insan heqlirige bolghan eng yüksek hörmetning namayan qilinishini ümid qilduq.”

Mezkur mukapatni tallap chiqishqa mes'ul bolghan on xelq'araliq teshkilatning biri bolghan “Insan heqlirini közitish teshkilati” xitay bölümining mudiri sofi richardson bahalash komitéti ezalirining ilham toxtigha köprek bélet tashlighanliqidin tolimu xushal bolghanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi:“Méningche, ilham toxtining bu yilqi mukapat sahibi bolup tallinishi, xitayning ichi we sirtida royapqa chiqiwatqan insan heqlirini himaye qilish sahesige xitay hökümitining tehdit séliwatqanliqidek bir ré'alliqning étirap qilinishi bolup hésablinidu. Mukapat komitéti, yeni martin ennalis fondining mukapat komissiyisi dunyagha “Bu kishining emgiki diqqetke sazawer” dewatidu. Gerche xitaydiki bu toqunushlar süriyedikige oxshash u qeder jiddiy we shiddetlik bolmisimu, yenila bizning zor derijide diqqet qilishimizni telep qilidu, dewatidu.”

Maykil xambatta ilham toxti we uning a'ilisidikilerning bu mukapattin tolimu xursen bolidighanliqigha ishinidighanliqini bildürdi shundaqla mezkur mukapatning ilhamgha bérilgenliki dunya jama'etchilikining ilham toxtini untumaydighanliqining ipadisi, dédi: “Bayatin tilgha élip ötkinimdek, ilhamning uruq-tughqanlirining bir qismi xitayning ichide, yene bir qismi bolsa xitayning sirtida. Biz buningdin xewerdar. Biraw ilhamgha oxshash ashundaq uzun muddetlik qamaqqa höküm qilin'ghanda belkim untulup kétishi mumkin. Men ilham toxtining a'ile tawabi'atlirigha shuni dégüm kéliwatidu: ilham toxti untulmidi. Hökümettin xaliy on chong teshkilat, yene kélip insan heqliri sahesidiki on chong teshkilat uni alahide gewdilendürüshning muhimliqini, bu toghriliq téximu köp kishilerning diqqitini qozghash lazimliqini tekitlidi. Bizmu téximu köpligen axbarat wasitiliri bu heqte xewerler ishlisiken, dégen ümidte. Elwette bu ishlarning netijisining qandaq bolidighanliqini kelgüside körimiz. Emma biz ilhamning a'ilisidikilerge ularning untulmighanliqini éytmaqchimiz, shundaqla mumkin bolsa ilhamghimu uning untulmighanliqini éytmaqchimiz. Derweqe bu uchurlarning qanchiliki ulargha yétip baralaydu, buni biz bilmeymiz. Biraq uning qanchilik müshkül ehwalda turuwatqanliqi, uning uchur igilesh shara'itining tolimu cheklik ikenliki bizge melum. Shunga biz yenila uning a'ilisidikilerge uning untulmaydighanliqini bildürmekchimiz.”

Ilham toxti qolgha élin'ghandin kéyin, uni qutuldurush üchün otturigha chiqqan bir qatar pa'aliyetler qatarida “Ilham toxti guruppisi” ni wujudqa chiqirishqa zor küch chiqarghan eniwerjan gérmaniyedin ziyaritimizni qobul qilip, martin ennalis mukapatining ilham toxtigha bérilishi yalghuz ilham toxtining emes, belki bir pütün Uyghur xelqining insan heqlirige da'ir mesililirining dunya jama'etchilikige sunulushi bolidighanliqini bildürdi.

Sofi richardsonning qarishiche, ilham toxtining mezkur mukapatni alghanliqi shundaqla lyu shyawboning nobél mukapatini élishi qatarliqlar dunya xelqige xitay hökümitining dewatqanlirida qanchilik heqiqet barliqini körsitip béridighan eng yaxshi isharet iken. Shuning bilen birge bularning hemmisi xitay hökümitining pütünley yalghan yawidaq töhmetler bilen tolghan sözlirining dunya xelqini aldiyalmaydighanliqining yene bir qétim ispatlinishi bolidiken. U, ilham toxti we uning a'ilisige salam yollash bilen birge, ilham toxtining bügün mukapat alghanliqigha bolghan xushalliqini Uyghurche ipadileshni xalaydighanliqini éytti.

Martin ennalis mukapatining bu yil Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha bérilgenliki heqqidiki xewerler bügün dunya metbu'atlirida keng yer alghan bolup, Uyghur mesilisining yene bir qétim dunyawi miqyasta muhakime qilinishi mölcherlenmekte.