2016-Yilidiki ilham toxtigha munasiwetlik bir qanche muhim weqeler

“Ilham toxti guruppisi” ezaliri yighindin kéyinki ziyapette. 2016-Yili 26-aprél, bérlin.

Ilham toxti ependining qizi jewher ilham dadisigha bérilgen “Martén ennalis mukapati” ni tapshuruwaldi. 2016-Yili 11-öktebir, jenwe.

2016-Yili ilham toxti mesilisi xelq'arada téximu keng tonulghan we uninggha munasiwetlik pa'aliyetler zor derijide köpeygen bir yil boldi.

Xitay merkizi milletler uniwérsitétining proféssori, Uyghur öktichi ziyaliysi ilham toxti xitay paytexti béyjingda turup Uyghurlarning kishilik heq-hoquqi toghrisida pikir bayan qilghan we xitay hökümitining milliy siyasitini eyibligenliki seweblik 2014-yili 1-ayning 15-küni tutqun qilinip, shu yili 23-séntebir ürümchide “Bölgünchilik” jinayiti bilen qarilinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi. Shundin buyan xitay türmiside yétiwatqan ilham toxti xelq'arada diqqetni chékidighan siyasiy tutqun hem kishilik hoquq pa'aliyetchisige aylandi we xelq'aradiki bir qisim kishilik hoquq teshkilatliri, Uyghur siyasiy aktipliri uninggha ige chiqip, ilham toxtining erkinlikke érishishi yolida türlük shekillerde mujadile qilip keldi.

2014-Yili we 2015-yiligha sélishturghanda, 2016-yili ilham toxti mesilisi xelq'arada yenimu keng tonuldi. Uninggha munasiwetlik türlük muhakime yighinliri uyushturuldi. Amérika, yawropa birliki we bezi démokratik ellermu ilgiri-kéyin uning gunahsizliqi heqqide bayanatlar élan qilip, ilham toxtini shertsiz qoyup bérishni telep qilishqan idi.

2016-Yili xelq'arada ilham toxtigha munasiwetlik néme ishlarning bolup ötkenlikige nezer aghdursaq, az dégende töwendiki pa'aliyetler közimizge chéliqidu:

• 1. Bawariye parlaméntida 12-dékabir küni “Ilham toxti we Uyghurlarning kishilik hoquqi” namliq xelq'araliq yighin bolup ötti. On'gha yéqin dölettin kelgen kishilik hoquq pa'aliyetchisi we ilim ademliri qatnashqan bu yighinda, ilham toxtining kishilik qimmiti, qismiti we rohi heqqide muhakimiler bolup ötti. Ilham toxti guruppisining re'isi enwerjan ependi, 80 ge yéqin kishi qatnashqan bu yighinning hazirgha qeder élip bérilghan ilham toxtigha munasiwetlik pa'aliyetler ichide eng netijilik bir pa'aliyet bolghanliqini testiqlaydu hemde ilham toxti guruppisining tirishchanliqi we ghayisining Uyghur milliy menpe'eti bilen toqunushmaydighanliqini ilgiri süridu.
• 2. Yawropa parlaméntida bu yil 10-öktebir küni, “Ilham toxti we saxarof mukapati” namliq muhakime yighini chaqirildi. Biryussél shehiride échilghan bu yighinni wakaletsiz milletler teshkilati, ilham toxti guruppisi we xitayda özgirish teshkilati hemkarliship uyushturghan bolup, asasliqi türmidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtining yawropa parlaméntining eng aliy mukapati bolghan “Saxarof kishilik hoquq mukapati” gha namzat körsitilishi munasiwiti bilen uning tinchliqperwer pa'aliyetlirige diqqet tartishni meqset qilghan idi.
• 3. 2016-Yili 5-ayning 25-küni yawropa parlaméntida yene wakaletsiz milletler teshkilati, xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati we ilham toxti guruppisining teshkillishi bilen ilham toxtigha a'it mexsus ilmiy muhakime yighini ötküzüldi.
• 4. 25-26-Aprél künliri gérmaniye paytexti bérlinda chaqirilghan “Uyghur musapirlar mesilisi yighini” da ilham toxti mesilisi muhim söz témisi bolup muhakimige qoyuldi we ilham toxti guruppisining qurulghanliqi jakarlandi.
• 5. “Xelq'ara kechürüm teshkilati”ning teshebbusi bilen dunya ilim saheside tonulghan 400 neper kishi 2016-yili yanwardin bashlap xitay re'isi shi jinpinggha ochuq xet yézip, türmidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtini qoyup bérishke chaqirdi.

Yuqiriqilar metbu'atlarda tesir qozghighan ilham toxtigha a'it pa'aliyetlerning körünerlik bir qismi bolup, bundin bashqa d u q we jaylardiki Uyghur teshkilatlirimu ilham toxtigha munasiwetlik köpligen yighin, bayanat, yighilishlar élip bardi. Xelq'ara metbu'atlarda otturigha qoyulghan melumatlar téximu köp boldi. Xitay démokratlirimu bu sahede tirishchanliqlar körsetti.

Uyghur siyasiy erbabliridin erkin aliptékin ependi, ilham toxti mesilisining xelq'arada barghanséri küchlük tesir yaritishigha seweb bolghan asasiy amilning, uning mötidil bir öktichi ziyaliy bolghanliqi, pikirlirining xitay qanunidin chetnep ketmigenliki, uning kürishining tipik bir kishilik hoquq pa'aliyetchisining démokratiye, erkinlik yolida élip baridighan küresh mizanigha mas kelgenlikide ikenlikini eskertidu.

2016-Yili ilham toxti yene bir qisim meshhur xelq'araliq mukapatlargha ige boldi yaki uning namzatliqigha körsitildi. Mesilen:

• 6. “Insan heqlirining nobél mukapati” dep teriplinidighan martin ennalis mukapatining 2016-yili 10-öktebir küni ilham toxtigha bérilgenliki élan qilindi. Bash orgini shiwétsariyening jenwe shehiride bolghan martin ennalis fondi bu mukapatni dunyaning herqaysi jayliridiki insan heqlirining depsende qilinishigha qarshi kökrek kérip otturigha chiqquchi shexslerni qoghdash meqsitide 1993-yili tesis qilghan idi. Bu mukapatni ilham toxtining qizi jewher toxti tapshurup aldi.
• 7. Yawropa parlaméntining qararigha bina'en, 15-séntebir küni xitay türmisidiki Uyghur öktichi ziyaliysi ilham toxtining saxarof mukapatigha namzat qilip tallan'ghanliqi jakarlandi. Ilham toxti yawropa parlaméntining eng aliy mukapati bolghan saxarof mukapatining 2016-yilliq namzatliqigha tallan'ghan 4 shexs qataridin orun alghan idi.
• 8. 2014-Yili 1-noyabir türkiyening bartin wilayitide ötküzülgen “Isma'il gaspirali erkinlik mukapati” murasimida xitay türmisidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtining nami mezkur mukapatqa érishken tunji Uyghur süpitide tilgha élinip, Uyghurlarni hayajan'gha saldi. Bu mukapat bu yil 24-iyul Uyghurlargha tapshuruldi.

Démekki, ilham toxti mesilisi 2016-yili yéngi bir tereqqiyat dewrige kirdi we 2017-yilliq tesir üchün hul sélindi.