Көзәткүчиләр уйғур елидики интернет тор бикәтлириниң йәниму күчлүк қамал қилинғанлиқидин әндишиләнмәктә

Мухбиримиз ирадә
2016.10.14
Uyghur-Internet-305 Уйғур елидики интернетқа чиқиш боткилири. 2008-Йили 1-апрел.
AFP


Уйғур елида 12 - синтәбир күни интернет бихәтәрлики һәққидә ечилған бир йиғинда уйғур елидики интернет торбәтлиригә, иҗтимаий алақә вастлиригә қаритилған тәқиб вә қамални йәниму күчәйтидиған йеңи қарарлар елинған. Қарарларниң биридә, бундин кейин уйғур елидики тор бекәтлиридә чоқум партийә ячийкиси вә партгурупписи қурулуп, тор бәтләр партийиниң мутләқ рәһбәрликидә хизмәт қилиши керәк, дәп көрситилгән. Чәтәлләрдики көзәткүчиләр уйғур елидики пикир - учур әркинликини илгириләп қамал қилиш нийитидә елиниватқан бу тәдбирләрниң адәмни әпсусландуридиғанлиқини, әмма хәлқара җамаәтниң хитайға бесим қилишни тохтитип қоймаслиқи керәкликини билдүрди.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, чаршәнбә күни уйғур елида “тор бихәтәрлики вә учурлаштуруш партийә хизмити комитети телевизийә - телефон йиғини” ечилип, уйғур елидики интернет - учур алақә васитилири вә тор бәтләргә қаритилған башқурушни күчәйтиш, торда елан қилиниватқан мәзмунларни көзитип туруш, уни йетәкләш, башқуруш һәққидә бир қатар йеңи бәлгилимиләр бәлгиләп чиқилған. Йиғин һәққидә тәңритағ хәвәрләр торида берилгән хәвәрдин мәлум болушичә, йиғинда алди билән уйғур елидики тор сестимисида партийә қурулуши хизмитини күчәйтип, партийә тәшкилатиниң барлиқ тор бикәтлирини омумйүзлүк капаләтлик қилиш қарар қилинған. Җүмлидин, бундин кейин уйғур елидики һәр дәриҗилик, түрлүк тор понкитлири чоқум партийә ячейкиси вә партгурупписи қуруши, партийә тәшкилати қуруш шәрти һазирлимиған тор понкитлириға йетәкчи әвәтилип, һәр дәриҗилик, түрлүк тор понкитлириниң партийәниң мутләқ рәһбәрликидә хизмәтләрни қанат яйдурушиға капаләтлик қилиниши керәк икән.

Йиғинда йәнә төвәндикиләр тәләп қилинған : “алақә торини қәтий һәм яхши башқуруп, мутләқ бихәтәрликкә капаләтлик қилиш керәк. Асасий еқим тор понкити қуруп, тоғра җамаәт пикри йөнилишини пухта игиләш керәк... Торда иҗабий тәшвиқатни яхши ишләш; зиянлиқ учурларни өчүрүп ташлаш һәм қаралмиларни тәшәббускарлиқ билән тәсис қилип, тәшәббускарлиқ билән позитсийә билдүрүш; торда өз намини қоллиниш түзүмини йолға қоюшни илгири сүрүш, аптоном районимиз миқясидики муқим вә көчмә телефон абунилири, алақә тори абунилири, тор понкит (мунбәр) ләрни %100 өз нами билән башқурушни ишқа ашуруш.

Йиғинда юқиридики қаидиләргә хилаплиқ қилғанларни қаттиқ җазалашму алаһидә әскәртилгән маддиларниң бири. Уйғур елида әслидила интайин қаттиқ қамал вә бесим астида туруватқан бир шараит астида елинған бу йеңи қарарлар кишилик һоқуқ көзәткүчилирини әндишигә салмақта. Бүгүн америкидики хәлқаралиқ кишилик һоқуқ оргини болған “әркинлик сарийи” ниң тәтқиқатчиси мәделин ерп уйғур елидики вәзийәтни тәсәввур қилишниң интайин қейинлиқини ейтти. У мундақ деди : “уйғур елида аллиқачан чиң башқурулуватқан бир шараитта, вәзийәтниң қандақ болуп кетидиғанлиқини тәсәввур қилиш интайин қейин. Хитайда интернеткә қаритиливатқан омумйүзлүк қамалниң дәриҗиси уйғур ели вә тибәттә алаһидә юқири. Бу хилдики қанун - түзүмләр мәнчә кишиләрниң өз - өзини чәклишини шәкилләндүриду вә кишиләр қорқуп ахири интернеттә өзиниң қаришини ипадә қилмайдиған болиду.”

Хитай даирилири 2009 - йилидики үрүмчи вәқәсидин кейин, уйғур елидики диярим, шәбнәм, сәлкин қатарлиқ даңлиқ муназирә тор бәтлириниң башқурғучилирини вә бир қисим тор язғучилирини “қәстән қутратқулуқ қилиш, күшкүртүш” дегәндәк җинайәтләр билән қолға елип, қамақ җазалириға һөкүм қилған иди. Уларниң бир қисимлири җаза муддити тошуп қоюветилгән болсиму, әмма ниҗат азад вә гүлмирә имин қатарлиқлар һелиһәм түрмидә тутуп турулмақта. Хитай даирилири вәқәдин кейин уйғур елидики тор бәтләргә қаритилған башқурушни, тәқибни қаттиқ күчәйткән вә уни үзлүксз давам қилип кәлгән иди. Техи бир қанчә ай авалла йәнә бир даңлиқ муназирә тор бети болған мисраним вә бозқир торлириниң тақилиши вә бу йил 3 - айдин 5 - айғичә болған арилиқта аз дегәндә 5 нәпәр тор қурғучиси вә башқурғучилириниң тутқун қилиниши буниң мисали болса керәк. Әмма даириләр интернет торидики учурларни, мәзмунларни контрол қилишни күчәйтиш мәсилисидә қаттиқ җиддийләшмәктә. Уйғур елида ечилған юқиридики йиғинда төвәндикиләр қаттиқ тәкитләнгән : “... Даириләр торда җиддий бир тәрәп қилиш хизмитини күчәйтип, шинҗаңға четилидиған тор җамаәт пикри, болупму зор сәзгүр, туюқсиз йүз бәргән җамаәт пикри әһвалини байқаш, бир тәрәп қилиш вә йетәкләш күчини һәқиқий өстүрүш; тордин пайдилинип мәхпийәтликни ашкарилаш, питнә - иғва тоқуш, тарқитиш, иғвагәрчилик, террорлуқ, иҗтимаий муқимлиққа четилидиған, җәмийәттә вәһимә пәйда қилидиған учурларни өз мәйличә тарқатқанларни қанун бойичә тәкшүрүп бир тәрәп қилиш керәк. Диний әсәбийлик идийәсини тарқатқан вә зораванлиқ, террорлуқ һәрикитигә күшкүрткән җинайәтчи унсурлар, шайка тәшкиллигәнләр вә нуқтилиқ адәмләргә қанун бойичә қаттиқ зәрбә бериш керәк”.

Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит хитай һөкүмитиниң уйғур елида йүргүзүватқан сиясәтлириниң дуняға ашкарилинип кетип, хәлқара җамаәт пикри һасил қилишиниң алдини елиш үчүнла мушундақ тәдбирләрни ишқа селиватқанлиқини ейтти.

Әркинлик сарийиниң тәтқиқатчиси меделин ерп хитай һөкүмитиниң хәлқараниң мушу һәқтә давамлиқ тәнқидләшкә учраватқиниға қаримай, йәнә очуқ - ашкара һалда юқириқидәк сөзләрни тәкрарлишиниң кишини толиму үмидсизләндүридиғанлиқини ейтти. У мундақ деди : “һәрқайси һөкүмәт вә тәшкилатларниң вә паалийәтчиләрниң зор тиришчанлиқлириға қаримай, хитай һөкүмитиниң сиясәтлирини өзгәртмәслики һәқиқәтәнму кишини үмидсизләндуриду. Лекин шундақтиму хитай һөкүмитигә һәрбир пурсәттә бесим қилишни давамлаштуруш керәк. Биз һәргизму хитай һөкүмитиниң юқириқидәк бесимиға учраватқан кишиләрниң авазға еһтияҗи барлиқини унтуп қалмаслиқимиз керәк. Мәнчә хитай һөкүмитиниң бу хилдики қанун - түзүмлириниң мәқситиму пүтүн хәлқара җамаәтни җимиқтуруш. Шуңа бу мәсилидики бесимни давамлаштуруш мәйли униң тәсири қанчилик болушидин қәтийнәзәр, интайин муһим. Мәсилән, америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмити қармиқидики хитай ишлири комитетиниң хитай һәққидә елан қилған доклати боламду яки илһам тохтиға кишилик һоқуқ мукапати берилиши боламду, мушулар һәммиси бир тиришчанлиқ. Шуңа буларниң давам қилиши интайин муһим.”

Хитай дөләт рәиси ши җинпиң һакимийәткә кәлгәндин буян хитайниң кишилик һоқуқ, пикир әркинлики, интернет - учур әркинлики қатарлиқ һәммә саһәләрдә зор дәриҗидә чекиниш болғанлиқи, болупму униң уйғур ели вә тибәткә қаратқан сииясәтлириниң илгирикидинму бәк қаттиқ қоллуқлиқи хәлқарадики кишилик һоқуқ органлири тәрипидин бирдәк қобул қилинмақта. Болупму униң йеқинда уйғур елидики барлиқ хизмәтләрниң “әбәдий әминликни баш нишан қилиши” керәклики һәққидә қилған йолйоруқини уйғур көзәткүчиләр мустәмликичи һакимийәтниң очуқ - ашкара базарға селиниши, дәп баһалиған иди. Дәрвәқә, юқиридики интернет тори бихәтәрлики партийә хизмити йиғинида уйғур елини мутләқ һалда контрол астиға елип башқуруш тәкитлинип “җайлар, тармақлар алақә ториниң мутләқ бихәтәрликигә капаләтлик қилиш хизмәт тәлипи бойичә, хизмәт тәдбирини күчәйтип, аптоном район вә пүткүл торни бир тахта шаһмат қилип, аптоном район ториниң “пак земин, сүзүк асман” болушиға капаләтлик қилиши керәк” дәп йолйоруқ бәргән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.