Rudolf raysér ependi: “Uyghurlar irqiy qirghinchiliqqa qarshi xelq'araliq tekshürüsh kollégiyesi teshkil qilishi kérek”

Amérikidiki “Yerlik milletler tetqiqati merkizi” ning tor bétide yéqinda Uyghurlarning xitay hökümiti teripidin irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi heqqide bir parche maqale élan qilin'ghan idi. Maqale mezkur merkezning qurghuchi ezaliridin biri, hem mu'awin bashliqi doktor rudolf raysér ependi teripidin yézilghan idi. U radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qilip, irqiy qirghinchiliq we Uyghurlar heqqidiki bir qisim köz qarashlirini ortaqlashti.

“Yerlik milletler tetqiqati merkizi” 1979 ‏-yili amérikida qurulghan bir musteqil tetqiqat we ma'arip orgini. Mezkur organ qurulghandin buyan amérikidiki indi'anlar we dunyaning bashqa jayliridiki herqaysi yerlik milletlerning ehwalliri üstide tetqiqatlarni uyushturush, tetqiqat témilirini mukapat puli teminlesh hem shundaqla herqaysi hökümetler bilen hemkarliship yerlik xelqlerning medeniyet hem sehiye ishlirini yaxshilash qatarliq xizmetler bilen shughullinip kelgen. 

Yéqinda, bu merkezning qurghuchi re'isliridin biri bolghan doktor rudolf raysér ependi mezkur organning tor bétide Uyghurlarning weziyiti heqqide bir parche maqale élan qilip, Uyghurlarning xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq qilishigha uchrawatqanliqini bildürgen idi. Biz doktor raysér ependini ziyaret qilip, uning bilen bu mesile heqqide söhbet élip barduq. Raysér ependi bizge: “Yerlik milletler tetqiqati merkizi” Uyghurlarning mesilisi bilen tonushqili xéli yillar bolghan bolsimu, emma ötken yilidin étibaren sherqiy jenubiy asiyadiki changma qatarliq yerlik milletler üstide tetqiqat élip bérish jeryanida Uyghur mesilisi bilen téximu yéqindin tonushqanliqini éytti. 

U maqaliside xitay hökümitining nopusi 11 milyondin ashidighan Uyghurlargha özining ana yurti bolghan Uyghuristanda medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüwatqanliqini, emma xelq'ara jem'iyet buning aldini élish, toxtitish we yaki bu jinayet üstidin dawa qilish üchün héchnéme qilmaywatqanliqini bildürgen idi. U maqaliside Uyghurlar diyarini “Uyghuristan” dep atighan.

Biz uningdin xitayning Uyghurlargha qarita “Medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüwatqanliqi” qarishini otturigha qoyushining sewebini soriduq. Doktor rudolf raysér ependi buninggha jawab bérish üchün aldi bilen birleshken döletler teshkilatining “Irqiy qirghinchiliq” dégen atalghugha bergen izahatigha qarash kéreklikini bildürdi. U mundaq dédi: “Birleshken döletler teshkilati 1948‏-yili irqiy qirghinchiliq dégen atalghuni qobul qilghan. Emma u bu atalghuni qobul qilghanda asasliq natsistlarning 1937 ‏-yilidin 1945-yilighiche bolghan ariliqtiki6 milyondin oshuq yehudiy qatarliq guruppilargha qilghan hujumliri we qetli qilishlirini közde tutqan. Shunga b d t ning irqiy qirghinchiliq heqqidiki kélishimining asasiy qurulmisi peqet zor kölemdiki zorawanliq we qetli qilish qatarliqlarni asas qilghanliqi üchün irqiy qirghinchiliqning birinchi basquchi bolghan medeniyet qirghinchiliqini erz qilish üchün bir qanuniy asas yaritilmighan. Shu wejidin, xitay hökümitining nöwette Uyghuristanda yürgüzüwatqan medeniyet qirghinchiliqi dawam qilmaqta we bu bizge yuqiridiki bu qanunning irqiy qirghinchiliqning esli menisi boyiche qayta özgertilishke éhtiyaji barliqini körsitip turmaqta”. 
Melum bolushiche, “Irqiy qirghinchiliq” dégen bu atalghu esli polshaliq adwokat we qanunshunas rafa'il limkin teripidin tunji bolup otturigha qoyulghan bolup, u “Irqiy qirghinchiliq” dégen sözni izahlighanda irqiy qirghinchiliqni ikki basquchqa bölüp chüshendürgen. Birinchisi, medeniyetke buzghunchiliq qilish we u medeniyetning ornini mejburlash we hujum qilish arqiliq yötkiwétishke urunush, medeniyetning muhim qismi bolghan ma'aripni, tilini özgertishke urunush we iqtisadiy menpe'etlerdin chetke qéqish qatarliqlarni öz ichige alidiken. Rafa'il limkinning qarishiche, irqiy qirghinchiliqning ikkinchi basquchi bolghan jismaniy zorawanliq yaki qetli qilish köpinche hallarda medeniyetke qilin'ghan hujumgha egishidighan bolup, medeniyet qirghinchiliqi bolghan iken, tebi'iy halda qetli qilish kélip chiqidu. Shunga irqiy qirghinchiliqni izahlighanda bu ikkisini ayrip qarashqa bolmaydu. 

Rudolf raysér ependi sözide Uyghur élide nöwette dawam qiliwatqan “Yépiq terbiyilesh merkezliri” we shundaqla Uyghurlarni dini radikalliq hem térrorluqqa baghlap turup jazalash qatarliq wasitilerni del Uyghurlargha qaritilghan medeniyet qirghinchiliqining netijiliri dep qarashqa bolidighanliqini bildürdi we: “Mana bu nuqtidin chiqish qilip éytqanda, xitay, rusiye qatarliq döletler öz ichidiki milletlerni ruslashturush we xitaylashturush siyasetliri yürgüzüsh arqiliq hem shundaqla yerlik milletler olturaqlashqan rayonlarda atom siniqi qilish arqiliq alliqachan irqiy qirghinchiliqning birinchi we ikkinchi basquchliri bilen shughullandi jümlidin irqiy qirghinchiliq élip bardi” dédi.

Undaqta chet'ellerdiki Uyghurlar we Uyghur teshkilatliri qandaq qilish kérek? rudolf ependi sözide buninggha mundaq dep jawab berdi: “Yerlik milletlerning hayatliq menbesi bolup kéliwatqan zéminlarning ékologiyilik muhitini bulghashmu irqiy qirghinchiliqning bir türi hésablinidu. Shunga hazirqi shara'itta muhit qirghinchiliqi we medeniyet qirghinchiliqidin ibaret bu ikki uqumning derhal xelq'araliq qanunlargha kirgüzülüshi we u irqiy qirghinchiliq jinayiti dep tonulushi kérek. Hazir mushu ikki uqumni mewjut bolghan xelq'ara qanun'gha qoshup kirgüzüsh üchün pa'aliyet qiliwatqan shexsler we organlar mewjut. Méning tewsiye qilidighinim, Uyghurlar özi irqiy qirghinchiliq we insanliqqa qarshi jinayet mesiliside musteqil xelq'araliq tekshürüsh kollégiyesi teshkil qilip, bu mesilige qiziqidighan döletler hökümetliri bilen hemkarlashsa bolidu. Uyghurlar özi xelq'araliq tekshürüsh kollégiyesi teshkil qilalaydu. Men tamamen mumkin dep qaraymen. Chünki Uyghurlar 11 milyon nopusqa ige, ming yillardin béri mewjut bolup kelgen, öz-özini idare qilish iqtidarigha ige bolghan bir xelq. Shunga men Uyghurlarni öz küchi asasida heriket qilalaydu dep qaraymen.”