Qeshqerdiki tunji kamérdash

Kamérgha “Essalamu'eleykum” dep kirishning xetirini tunji eskertküchi emetqari idi. U küni salimim ilik élinmighan, méning tunji kamirdéshim salimimgha buttek turush bilen jawab qayturghan idi. Méni tutqanlar bolghusi kamirdéshimni “Siyasiy” dep tonushturmighan bolsa heyran qalmayttim. Adette “Siyasiy” bolup tutulidighanlar choqum musulmanning boynidiki salam qerzini bilidighan kishiler bolatti. Emetqari méni soliwetken gundipay kétip xélighiche ishik tüwide tik turghandin kéyin béshini sanggilitip olturdi.

Zey bilen nijaset güpüldep purap turghan kamérgha sep saldim. Ikki kishilik tar supa tapancha shekillik orunlashturulghan bolup, “Tapancha” ning tepkiside bir jümeklik turuba, turubining astida bir töshük turatti. Barliq sésiqchiliqning menbesi bolghan bu töshük hajetxana déyilse kérek. Emetqari leppide qarap:

- Qérindishim, sili bayam xata qildila, kamérgha musulmanche salam qilip kirmeymiz, xensuche “Doklat!” dep kirimiz. Uyghur saqchi gep qilmidi, bolmisa tar yerde bek urup kétetti. Chong ishiktin kirgende qanchisi urdi?

Mushu axirqi so'alni soralmisiken, héchkim halimni bilmisiken, dep turghantim. Ichimge yutup bolghan xorluq boghuzumgha kepleshti. Xorlimay qanchisi dessep cheyligen bolsa chidighan bolattim. Burun türmide qiynalmighan bolsammu, qulluqni ashkare ret qilghan her bir Uyghurning qandaq qiynalghanliqini anglighan, oqughan idim. Emma héliqi panaq mel'un kiyimning hemmini sélishqa buyrup, éshektek dongghaytip kasamgha shapilaqlighanda léwimni chishlep qanitiwettim. Ularning her qandaq usuldiki qiynashlirini tesewwur qilip baqqan bolsammu bundaq qilarini oylimighan idim. Derhal kasamni tutuwélishimgha hemmisi qaqaqlap külüp kétishti. Ghezep we xorluqtin laghildap titrep kettim. Közümge tamasha körüp turghanlarning kalcharap turghan éghizlirila körünetti. Ular xitayche manga eng meynet, qusuqtek geplerni déyiship héli sekretse, héli éngishtüretti. Yüzi képendek nursiz, panaq xitay xuddi méning chatriqimdin yingne chiqidighandek qayta qayta tekshürüp, jan yérimni tütiwalghan qulumni bashqilirigha qayritip turup nechchini tizliwetti. Axiri barliq “Tekshürüsh” tügep aldimgha külreng jinayetchiler kiyimi tashlandi. “Uh!” dep aldirap jan yérimni yaptim-de ichimde allahqa hemdu-sanalar oqudum.

Emetqarigha bularni dégüm kelmidi, yighlap tashlimay turup dégilimu bolmaytti. Qachan kirginini sorudum, yétiwatqan'gha yette ay boptu. Manga sanap tügetkili bolmaydighan reqemdek tuyulghan “Yette ay” dégen sözni ishtip aghzigha qarap qaldim. U emdila ikkinchi jümlini bashliwédi béshimizdiki kanaydin xitayche: “Aghzingni yumushamsen, chichip yumduraymu?”, dégen awaz anglandi. Xéli ötüp chiragh öchüshige xaladin chiqiwatqan betbuy puraq téximu kücheygendek bilindi. Emetqari bilen pichirlap mungdiship kettuq.

Kamirdéshimning öyi qeshqer shehirining men achmaqchi bolghan ana til mektepke yéqin yerde iken. Qarghiliqta bala oqutup yürüp tutuluptu. Toy qilghili uzaq bolmighan bolup quchaqta balisi bar iken. Men qamilishimning ana til yeslisi seweblik bolghanliqini sözlep berdim. U buni anglap baqmighan iken. Shunga adettikiche bilindi bolghay: “Undaqta silini qoyup béridiken”, dédi. Méni ertisi ürümchige élip kétidighanliqini anglap téximu jezmleshtürdi bolghay: “Silini qoyup béridu!” dep késip éytti. Sewebi keyginim “Siyasiy” jiyanyetchilerning sériq jilitkisi emes iken. Uninggha manga “Siyasiy” qalpaq kiydürülmigen bilen, méni tutqanlarning qeshqer we ürümchidiki dölet bixeterlik etritining saqchiliri ikenlikini démidim. Ertisi isharet bilen oqulghan bamdattin kéyin emetqari pichirlap qur'an oqup olturup ketti. Namazdin kéyin özüm bilidighan sürilerning hemmini tügitishim bilen tengla qelbim quruqdilip, ichimni bir nerse tatilighandek tuyghu yene bash kötürdi. Dérizisiz zey kamér béshimgha kiydürülgen qara xaltidek démimni siqishqa bashlidi. Kashki, menmu emet qaridek qur'anni yada bilgen bolsam...

Qamaqtin chiqip qeshqerdiki tunji kamirdéshim emetqarini oylidim. U ayali we balisining yetmishtin ashqan anisi bilen bille ikenlikini dégenti. U méning chiqip kétidighanliqimgha ishinip ayaligha gep tapilighan idi. Uning éytishiche mehbusning ayali ajriship kétishni telep qilsa körüshüshke ijazet béridiken, u mushuni bahane qilip ayali we balisini körüwalmaqchi idi. Emeliyette men yatqan qamaqxanilarda her bir kamérgha qamalghuchilarning hoquq menpe'eti Uyghurche we xitayche yoghan yézilip taxtay bilen muqimlashturulghan. Qamalghuchilar her küni shuni yadlashqa mejbur idi. Hoquqlar ichide uruq-tughqanlar bilen körüshüsh hoquqi barliqi éniq yézilghan, emma emelge ashqinini körmigen idim. Emetqari ümid qilghandek chiqip kételmey yétip kettim. Belkim u ayali bilen körüshüp, türmige palinipmu bolghandu. Emma uning anisini yoqlap, ayaligha tapilighan gepni öz aghzim bilen dep qoyushni oylap yürdüm.

Emetqarining kentini taptim. Qéri yash hemmeylen kent qorusida yighinda iken. Derwaza aldigha kélip bolghuche aldimgha qoral kötürgen biri keldi. Néme ishim barliqini déyishim, kimlikimni bérishim kérek idi. Uninggha kimlikimni bérishmu, emetqarining tapilishi bilen kelgenlikimni déyishmu xeterlik idi. Kimlikimni bersem qolidiki eswabqa salsila türmide yatqinim chiqatti-de qamap qoyatti. Türmidin chiqip on künler ötkende mushundaq tekshürüsh seweblik qamap qoyulghan we birmunche azar yégen idim. Saqchigha yalghandin qoshna kentke chüshken kadir ikenlikimni éytishqa mejbur boldum. Kent qorusigha kirsem kim bolushumdin qet'iynezer kimlikim tapshurilishi kérek idi. Shunga birini saqlighan bolup derwaza aldida turdum.

Kent qorusi ichide oyniliwatqan kolléktip alma usuli tügep ayrim nomur körsitish bashlandi. Kaltek kötürüwalghan bir balidin bundaq ayrim nomur orunlaydighanlarning nuqtiliq a'ililer ikenlikini bildim. Bundaq a'ililer ichide emetqari dégen bireylenning a'ilisining bar-yoqluqini soridim. Bughday öng, ala kaltek béshimdin ayighimghiche birni qarap qoru ichini ima qilip,-ashu ayalning oghli,-dédi. Qarisam sehnide yüzige qoyuq upa-englik sürtülüp, quliqigha saxta gül qisturulghan, uchisigha yéshigha namunasip qizil-tizil sehne kiyimi kiydürülgen 70 yashlardiki bir ana turatti. Anining éghzi ömcherep, lewliri gepke kelmeytti. U laghildap titrep qolashmaywatqan qolida mikrofonni tutup-men köpchilikke “Azad zaman” dégen ghezelni oqup bérey,-dédi. Sehnidiki kadirlar we tamashibinlar ichidiki bir qancheylendin bashqa héch kim chawak chalmidi. Ana nechche temshilip naxshini bashliyalmay birdinla özini kachatlap: “Way men ölsem bolmamdu, ölüp qutulsam bolmamdu, way men öley, men öley, adem bolup törelginim üchün öley, bala tughqinim üchün öley!”-dep hörkirep yighlap ketti. Méningmu chanaqlirim yashqa tolup léwimni qattiq chishlidim-de nérida qoralni siqimlap méngip yürgen qara kiyimlik saqchigha qaridim. Qolidiki qoralgha ésilsamla atidighanliqini bilettim. Hayatimda men élishqa jür'et qilalmighan ashu qedemla qalghan idi.