Уйғур язғучи, уйғурларни хитайниң “кичик алма” мәдәнийәт таҗавузчилиқидин сәгәк болушқа чақирди

Уйғур деһқанлири, һәтта уйғур диний затлириниң хитайда кәң таралған “кичик алма” усулини коллектип ойнашқа мәҗбурланғанлиқи диққәт қозғиған иди. Бу һәқтә пикир йүргүзгән канададики уйғур язғучи ғулам осман әпәнди хитайниң мәзкур усул арқилиқ мәдәнийәт таҗавузчилиқи елип бериватқанлиқини билдүрди вә уйғурларни сәгәк болушқа чақирди.

Соал: һөрмәтлик ғулам осман әпәндим, йеқиндин бери хитай һөкүмити уйғурларни мәҗбурий коллектип ойнитиватқан “кичик алма” усулиниң қандақ маһийәтлик арқа көрүнүши бар?
Җаваб: бу бизниң миллий вә диний ғуруримиз билән ойнишиватқан бир иш. Була әмәс хитайлар елип бериватқан барлиқ мәдәнийәт таҗавузчилиқиға аит ишлар һәммиси бизниң ғуруримизни паймал қилиш вә буниңға көндүрүшни мәқсәт қилиду. Биринчи қетимда ғәзипини кәлтүргән иш қайтилинивәргәндин кейин аста-аста инсанға адәттикидәк туюлидиған ғәзипини қозғимайдиған болуп қалиду. Бу бир психик һуҗум. Бизгә психика җәһәттин ғуруримизға тегидиған сәзгүр нуқтилиримизға тегидиған ишларғиму қобул қилдуруп ғәзипи кәлмәйдиған маңқуртқа айландуруветиду.

Соал: сиз “кичик алма” усулини ойнаш психик җәһәттин уйғурларни қайтидин шәкилләндүрүш, роһи мәнсуплуқини вә кимликини йоқ қилиш дәп қарайдиғанлиқиңизни билдүрдиңиз. Әмма, буни “өзара мәдәнийәт алмаштуруш”, “қандақсигә бу усул биз үчүн шунчә хәтәрлик болиду” дәп қарайдиғанларму болуши мумкин. Буниңға қандақ қарайсиз?
Җаваб: өзара мәдәнийәт алмаштурушни уйғурларға башқа милләтниң өгитишиниң һаҗити йоқ. Уйғурлар өзиниң миллий хусусийитидин ейтқанда сиртқа қарита ечивәткән бир милләт, һечқачан консерватип болуп бақмиған. Мәдәнийәт алмаштуруш билән мәҗбурий теңишниң оттурисида асман-земин пәрқ бар. Чүнки мәдәнийәт қобул қилиш ихтиярлиқ билән болидиған иш. Мәҗбурий теңилған мәдәнийәт әслидики мәдәнийәтни йоқ қиливетип униң орниға башқа бир мәдәнийәтни дәсситишни мәқсәт қилиду.

Соал: мәҗбурий теңилған нәрсиниң һәрқандиқи әкс тәсир көрситиду, җәлп қилиш күчи болмиғачқа сиңмәйду. Сизчә хитайниң мәқсити әмәлгә ашамду?
Җаваб: буниң җәлп қилиш күчиниң йоқлуқи униң қисқа муддәттә қобул қилинмайдиғанлиқидин дерәк бериду, әмма ишқа ашмайдиғанлиқидин дерәк берәлмәйду. Бүгүнки күндә буниңға һечқандақ қаршилиқниң чиқмайватқанлиқи аста аста сиңдүрүш вә қайта шәкилләндүрүш җәряниниң инсанларни бәрибир өзгәртидиғанлиқини дәлилләйду. Кәскин түрдә “хитай бизни һәргиз өзгәртәлмәйду” дейәлисәк биз унчә чөчүп кәтмисәкму болатти. Әмма пакитлар шуни көрситиватидуки хитайниң 60 йилдин бери елип барған мәдәнийәт таҗавузчилиқи уйғурларда мәлум сәлбий өзгиришләрни пәйда қилди. Бу өзгириш мушундақ давамлашса өзимизни сақлап қелишимиз мумкин әмәс. Бу бәкму қорқунчлуқ. Хитай һәтта бирәр юртниң адимини қиривәткәндинму қорқунчлуқ. Мәниви җәһәттин йоқилиш мәсилиси җан бәдилимиз билән қаршилиқ көрситидиған бир мәсилә.

Соал: хитай йеқинда “кичик алма” усулини һәтта ақсу учтурпанда диний затларни сәһнигә чиқирип ойнатқан. Буниңға қандақ қандақ қарайсиз?
Диний затлар мәсилиси бизниң вәтинимизниң әһвалиға нисбәтән ейтқанда бираз салмақлиқ ойлап көрүшкә тегишлик бир иш. Омумән бизниң хәлқимизниң қурулмисиға қарайдиған болсақ диний затларни һәқиқий дини затлар, мунапиқ диний затлар вә динни анчә чүшинип кәтмәйдиған диний затлардин ибарәт бирқанчә түргә болуш мумкин. Биз сәһнидә бу усулни ойниғанларниң қайси турдики диний затлар икәнликини билмәймиз. Әгәр улар һәқиқий диний затлар болса хитай қәстән диний җәһәттин чәклигән бир ишни қилдуруп уларға психик һуҗум қилмақчи. Әгәр улар мунапиқ диндарлар болса бу усулни ойнаш тәшвиқати арқилиқ динниң абруйини чүшүрмәкчи. Әгәр улар чала диндарла болса буни чүшәнмәй қиливатқанлиқи ениқ. Нимила болмисун буни уйғурлардин ибарәт бир мусулман милләткә болупму диндарларға бу усулни ойнитиш һуҗумниң әшәддийлик дәриҗисигә берип йәткәнликини көрситиду. 50 Йилниң алдида исян чиқишқа сәвәбчи болидиған бир ишниң бүгүнки кәлгәндә һечқандақ қаршилиқсиз елип бериливатқанлиқи наһайити қорқунчлуқ. Демәк “мушу көндүрүш билән йәнә шундақ 50 йилни өткүзсәк биз немә болимиз” дегәнни ойлашсақ болиду.

Соал: уйғурлар хитайниң мәниви җәһәттә елип бериватқан һуҗумиға қандақ тақабил туруши яки қайси йоллар билән қоғдиниши керәк?
Җаваб: бу қаршилиқ қилғучиниң өзигә бағлиқ иш. Бүгүнки бизниң реаллиқимиздин ейтқанда тәшкиллик қаршилиқ көрситиш мумкин әмәс. Һәр бир шәхс өзи буниңға чарә тепиши лазим. Мәсилән шундақ күнләрдә иши чиқип қалса, яки ағрип қалсиму болиду. Чарә тапалмиғанда “мән буни ойнимаймән” десиму болиду. Әгәр җенидин кечәлисә. Әгәр биз җенимиздин кечәлмисәк вәтинимиз болушини тәмә қилмисақму болиду, ундақ тәмә қилишқа һәққимиз йоқ.