Муһәммәт әмин абдувәли акиси “керәм қари” ниң өлүм хәвирини алғанға хели болғанлиқини билдүрди

1990‏-Йили 11‏-айда қолға елинип кейинки йили 12 йиллиқ кесилгән вә түрмидә қамақ җазаси 5 қетим узартилған атақлиқ диний зат, хәлқ ичидә “керәм қари” дегән нам билән тонулған сиясий мәһбус абдукерим абдувәлиниң түрмидә вапат болғанлиқи илгири сүрүлмәктә. Түркийәдики “шәрқий түркистан маарип җәмийити” билән “шәрқий түркистан аммиви тәшкилатлар бирлики” ниң хәвәр қилишичә, абдукерим абдувәли түрмидә вапат болған.

У, 1991‏-йили “әксилинқилаби тәшвиқат елип бериш вә қутратқулуқ қилиш” билән әйиплинип қамақ җазасиға һөкүм қилинған. У ахирқи қетим 2014‏-йили ‏‏30‏-июн күни қоюп берилиши керәк болсиму, әмма даириләр қамақ җазаси тошушқа аз қалғанда униң қамақ җазасини йәнә 5 йил узартқан иди. Нәтиҗидә керәм қари һаятиниң кейинки 28 йилини үрүмчи 3 ‏-түрмидә өткүзүшкә мәһкум қилинған иди. 

Керәм қариниң норвегийәдә турушлуқ иниси муһәммәт әминниң билдүрүшичә, униң кучар билән болған алақиси 2015‏-йилдин бери пүтүнләй үзүлгән болуп, у акисиниң вапат болғанлиқини өткән йили башқилардин аңлиған. Әмма униң растлиқи һазирға қәдәр башқа қаналлар арқилиқ дәлилләнмигән. 

Муһәммәт әмин: “биз униңдин 2017‏-йили 6‏-айниң 15 күни истанбулда хәвәр тапқан. Истанбулдики өйни ремонт қилдурғанда бир қанчә бала келип лайчилиқини қилған. Шуларниң арисидин бири билән юрт сорушуп қалдуқ. У мән турпандин, деди. Биз кучарлиқ дедуқ. Шуниң билән кучарлиқ керәм қарини тонумсиләр?, деди. Аялим, мушу иниси болиду, девиди, һәә шундақму, мениң түрмидә йетип чиққан йеқин бир ағинәм маңа дегән, керәм қарим түрмидә өлүп кәтти, дәп. Акиңиз өлүп кетипту силиниң, деди, . Мени ишәнмиди, дәп қалдиму билмидим. Әтиликкә мән келип дәлил испатлар билән, дәп беримән, деди. Мақул дедим, лекин әтиси кәлмиди. Немишқа кәлмиди, билмидим. Мәнму униң сүрүштүрүшини қилмидим. Шу вақитта каллиға бәк тәсир қилмиди, немә дәйдиғанду маву адәм, дәп қалдим. Йәнә бир тәрәптин 2014‏-йиллири юрттики балиларни көрүштүрүптикән, шу вақитта маңалмас болуп қалған. Кариватта ятидиған, еғир ағриқчан болуп қалған хәвирини аңлайттуқ. У вақитта арилап телефонда балилар билән сөзлишәләйдиған вақитлар иди. 2014‏-Йиллиримикин, шу вақитларда акам пәвқуладдә оруқлап маңалмас болуп қапту, қешимизға көрүштүргили ғалтәк билән елип чиқти, дегән иди”. 

Мухбир: “бу қетим сиз қандақ игәллидиңиз бу хәвәрниң растлиқини?”

Муһәммәт әмин: “мән чоқум өлүп қапту, расткән, дәп бир адәмгә дегән йерим йоқ. Қурулуш қилимиз, дәп киргән адәмниң гепини охшашла башқиларға дәп бәрдим. Пәқәт акамниң тән саламәтликиниң буниңдин аввал яхши әмәсликини, тола ашлиқ елан қилип ағриқчан болуп кетип бәлким һаят болмиған болуши мумкин дегән маву мәқсәт билән дедим”. 

Мухбир: “аилиңиз билән ахирқи қетим қачан алақә қилдиңиз? әң ахирқи қетим телефон сөзләшкән вақтиңиз?”

Муһәммәт еми: “2015 ‏-йилниң башлиримикин, шуниңдин кейин дадаң билән сөзләштиң, дәп қизимни соливаптикән, униңму икки балиси бар иди. Қоюп бәргининиму билмидуқ. Шуниңдин башлап һечқандақ бири билән сөзлишип бақмидуқ. Шундақ болғанда 3 йилдин ашти, аилә билән алақә йоқ”. 

Абдукерим абдувәлиниң делоси изчил хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң вә бәзи ғәрб дөләтлириниң хитай билән болған кишилик һоқуқ диалогиниң күнтәртипидики мәсилә болуп келиватқан иди. Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң шветсийә шөбиси 2014‏-йили 4‏-айни “абдукерим абдувәли ейи” дәп елан қилған. явропа иттипақи техиму бу йил 7‏-айда хитай билән өткүзүлгән “кишилик һоқуқ диалоги” да абдукерим абдувәлини қоюп беришни тәләп қилған. 

Диалогда хитайниң явропа иттипақи вәкиллиригә керим қариниң вапат болғанлиқини ейтқан яки ейтмиғанлиқи мәлум әмәс. Әмма кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң қаришичә, буниң өзи хитайниң “кишилик һоқуқ диалоглири” ни қандақ сүйи истемал қиливатқанлиқини көрситип беридикән. 

Д у қ ниң канадада турушлуқ вәкили мәмәт тохти әпәнди мундақ дәйду: “хитай һөкүмити пүтүн кишилик һоқуқ диалоглирини аҗиз вақитлирида өзиниң образини яхшилаш үчүн алдамчилиқ васитиси қилип ишләтти. Һазир униңға писәнтму қилмайдиған һалға кәлди. Мәсилән бейҗиңдики ташқи ишлар министирлиқи тармақлири маву тизимлик алдимизға чүшүватиду, бу адәмләр барму йоқму, дәп сорапму қоймайду. Шуңа, бу диалогни һәргизму кишилик һоқуқни яхшилаш, виҗдан мәһбуслириниң әһвалини өзгәртиш үчүн ишләтмигән. Шуңлашқа бу алдамчилиқниң типик өрники.” 

Мәмәт тохтиниң қаришичә, керәм қариниң паҗиәси “дөләтниң бир адәмгә қәстән зиянкәшлик қилиш җинайити” гә киридикән. Мәмәт тохти мундақ дәйду: “шу вақиттики хитай башқурушидики сот 12 йиллиқ дәп түрмә җазаси бәрди. Әгәр хитайниң шу соти бәргән бу түрмә җазаси күчкә игә болса у адәм 12 йилдин кейин түрмидин чиқиши керәк иди. Лекин, хитай өзи бәргән сотниң һөкүмигә өзи әмәл қилмиди. яки мушу адәм һаятидин айрилғичә униңға күнниң йоруқини көрсәтмиди. Шуңлашқа буни дөләтниң қәстән зиянкәшлик қилиш җинайити, дәп қарисақ, униңға чүшиду.”

Абдукерим абдувәлиниң шветсийәдики иниси муһәммәт әминниң радийомизға билдүрүшичә, униң кучардики аилә әзалиридин һечким қалмиған. У, кучардики чоң қорусида һечким қалмиғанлиқи, икки инисиниң қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқи, қалған туғқанлириниң тәқдиридин һечқандақ хәвири йоқлуқини билдүрди. 
Керәм қари, йәни абдукерим абдувәлиниң ахирқи қетим узартилған 5 йиллиқ қамақ җазаси тошушқа йәнә 7 айдәк вақит қалған иди. Униң өлүм хәвирини йәрлик даириләр арқилиқ дәлилләш имканийитимиз болмиди. Биз уйғур аптоном районлуқ 3‏-түрмә вә униң аилиси олтурушлуқ кучар сақсақ сақчиханиси вә иҗтимаий райониға телефон қилған болсақму, лекин телефонимизни алидиған адәм чиқмиди.