Muhemmet emin abduweli akisi “Kérem qari” ning ölüm xewirini alghan'gha xéli bolghanliqini bildürdi

1990‏-Yili 11‏-ayda qolgha élinip kéyinki yili 12 yilliq késilgen we türmide qamaq jazasi 5 qétim uzartilghan ataqliq diniy zat, xelq ichide “Kérem qari” dégen nam bilen tonulghan siyasiy mehbus abdukérim abduwelining türmide wapat bolghanliqi ilgiri sürülmekte. Türkiyediki “Sherqiy türkistan ma'arip jem'iyiti” bilen “Sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlar birliki” ning xewer qilishiche, abdukérim abduweli türmide wapat bolghan.

U, 1991‏-yili “Eksil'inqilabi teshwiqat élip bérish we qutratquluq qilish” bilen eyiplinip qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. U axirqi qétim 2014‏-yili ‏‏30‏-iyun küni qoyup bérilishi kérek bolsimu, emma da'iriler qamaq jazasi toshushqa az qalghanda uning qamaq jazasini yene 5 yil uzartqan idi. Netijide kérem qari hayatining kéyinki 28 yilini ürümchi 3 ‏-türmide ötküzüshke mehkum qilin'ghan idi. 

Kérem qarining norwégiyede turushluq inisi muhemmet eminning bildürüshiche, uning kuchar bilen bolghan alaqisi 2015‏-yildin béri pütünley üzülgen bolup, u akisining wapat bolghanliqini ötken yili bashqilardin anglighan. Emma uning rastliqi hazirgha qeder bashqa qanallar arqiliq delillenmigen. 

Muhemmet emin: “Biz uningdin 2017‏-yili 6‏-ayning 15 küni istanbulda xewer tapqan. Istanbuldiki öyni rémont qildurghanda bir qanche bala kélip laychiliqini qilghan. Shularning arisidin biri bilen yurt sorushup qalduq. U men turpandin, dédi. Biz kucharliq déduq. Shuning bilen kucharliq kérem qarini tonumsiler?, dédi. Ayalim, mushu inisi bolidu, déwidi, he'e shundaqmu, méning türmide yétip chiqqan yéqin bir aghinem manga dégen, kérem qarim türmide ölüp ketti, dep. Akingiz ölüp kétiptu silining, dédi, . Méni ishenmidi, dep qaldimu bilmidim. Etilikke men kélip delil ispatlar bilen, dep bérimen, dédi. Maqul dédim, lékin etisi kelmidi. Némishqa kelmidi, bilmidim. Menmu uning sürüshtürüshini qilmidim. Shu waqitta kalligha bek tesir qilmidi, néme deydighandu mawu adem, dep qaldim. Yene bir tereptin 2014‏-yilliri yurttiki balilarni körüshtürüptiken, shu waqitta mangalmas bolup qalghan. Kariwatta yatidighan, éghir aghriqchan bolup qalghan xewirini anglayttuq. U waqitta arilap téléfonda balilar bilen sözlisheleydighan waqitlar idi. 2014‏-Yillirimikin, shu waqitlarda akam pewqul'adde oruqlap mangalmas bolup qaptu, qéshimizgha körüshtürgili ghaltek bilen élip chiqti, dégen idi”. 

Muxbir: “Bu qétim siz qandaq igellidingiz bu xewerning rastliqini?”

Muhemmet emin: “Men choqum ölüp qaptu, rastken, dep bir ademge dégen yérim yoq. Qurulush qilimiz, dep kirgen ademning gépini oxshashla bashqilargha dep berdim. Peqet akamning ten salametlikining buningdin awwal yaxshi emeslikini, tola ashliq élan qilip aghriqchan bolup kétip belkim hayat bolmighan bolushi mumkin dégen mawu meqset bilen dédim”. 

Muxbir: “A'ilingiz bilen axirqi qétim qachan alaqe qildingiz? eng axirqi qétim téléfon sözleshken waqtingiz?”

Muhemmet émi: “2015 ‏-Yilning bashlirimikin, shuningdin kéyin dadang bilen sözleshting, dep qizimni soliwaptiken, uningmu ikki balisi bar idi. Qoyup bergininimu bilmiduq. Shuningdin bashlap héchqandaq biri bilen sözliship baqmiduq. Shundaq bolghanda 3 yildin ashti, a'ile bilen alaqe yoq”. 

Abdukérim abduwelining délosi izchil xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining we bezi gherb döletlirining xitay bilen bolghan kishilik hoquq di'alogining küntertipidiki mesile bolup kéliwatqan idi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining shwétsiye shöbisi 2014‏-yili 4‏-ayni “Abdukérim abduweli éyi” dep élan qilghan. Yawropa ittipaqi téximu bu yil 7‏-ayda xitay bilen ötküzülgen “Kishilik hoquq di'alogi” da abdukérim abduwelini qoyup bérishni telep qilghan. 

Di'alogda xitayning yawropa ittipaqi wekillirige kérim qarining wapat bolghanliqini éytqan yaki éytmighanliqi melum emes. Emma kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, buning özi xitayning “Kishilik hoquq di'alogliri” ni qandaq süyi istémal qiliwatqanliqini körsitip béridiken. 

D u q ning kanadada turushluq wekili memet toxti ependi mundaq deydu: “Xitay hökümiti pütün kishilik hoquq di'aloglirini ajiz waqitlirida özining obrazini yaxshilash üchün aldamchiliq wasitisi qilip ishletti. Hazir uninggha pisentmu qilmaydighan halgha keldi. Mesilen béyjingdiki tashqi ishlar ministirliqi tarmaqliri mawu tizimlik aldimizgha chüshüwatidu, bu ademler barmu yoqmu, dep sorapmu qoymaydu. Shunga, bu di'alogni hergizmu kishilik hoquqni yaxshilash, wijdan mehbuslirining ehwalini özgertish üchün ishletmigen. Shunglashqa bu aldamchiliqning tipik örniki.” 

Memet toxtining qarishiche, kérem qarining paji'esi “Döletning bir ademge qesten ziyankeshlik qilish jinayiti” ge kiridiken. Memet toxti mundaq deydu: “Shu waqittiki xitay bashqurushidiki sot 12 yilliq dep türme jazasi berdi. Eger xitayning shu soti bergen bu türme jazasi küchke ige bolsa u adem 12 yildin kéyin türmidin chiqishi kérek idi. Lékin, xitay özi bergen sotning hökümige özi emel qilmidi. Yaki mushu adem hayatidin ayrilghiche uninggha künning yoruqini körsetmidi. Shunglashqa buni döletning qesten ziyankeshlik qilish jinayiti, dep qarisaq, uninggha chüshidu.”

Abdukérim abduwelining shwétsiyediki inisi muhemmet eminning radiyomizgha bildürüshiche, uning kuchardiki a'ile ezaliridin héchkim qalmighan. U, kuchardiki chong qorusida héchkim qalmighanliqi, ikki inisining qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi, qalghan tughqanlirining teqdiridin héchqandaq xewiri yoqluqini bildürdi. 
Kérem qari, yeni abdukérim abduwelining axirqi qétim uzartilghan 5 yilliq qamaq jazasi toshushqa yene 7 aydek waqit qalghan idi. Uning ölüm xewirini yerlik da'iriler arqiliq delillesh imkaniyitimiz bolmidi. Biz Uyghur aptonom rayonluq 3‏-türme we uning a'ilisi olturushluq kuchar saqsaq saqchixanisi we ijtima'iy rayonigha téléfon qilghan bolsaqmu, lékin téléfonimizni alidighan adem chiqmidi.