Amérika hökümiti doklatida Uyghurlarning négizlik hoquqi éghir basturushqa uchrawatqanliqini bildürdi

Muxbirimiz erkin
2014.02.27
jon-keriy-john-kerry.jpg Amérika dölet ishlar ministiri jon keri kishilik hoquq yilliq doklatida Uyghurlarning söz, yighilish we diniy erkinliki éghir basturushqa uchrawatqanliqini bildürdi. 2014-Yili 27-féwral, washin'gton.
state.gov

Amérika dölet ishlar ministirliqining bu yilliq doklatida körsitishiche, ötken bir yilda Uyghurlarning söz-pikir, diniy étiqad, yighilish, teshkilatlargha qatnishish erkinliki éghir basturushqa uchrighan, xitayda kishilik hoquq, siyasiy heq mesilisige chétishliq shexs we guruhlarni, az sanliq milletlerni, nazuk délolarni qobul qilghan qanun mulazimet orunlirini basturush adetke aylan'ghan.

Amérika dölet ishlar ministirliqining 2013‏-yilliq kishilik hoquq doklati peyshenbe élan qilindi. Amérika hökümiti bu yilliq doklatida xitayni öz ichige alghan dunyadiki 100 nechche döletning kishilik hoquq tereqqiyatini bahalap chiqqan.

Amérika dölet ishlar ministirliqining yilliq kishilik hoquq doklatida, ötken yili Uyghur aptonom rayonida nurghun adem ölgen qanliq weqeler heqqide toxtilip, da'iriler bu zorawanliq weqelirini “Üch xil küchler” ning térrorluq zorawanliq herikiti, dep körsetken bolsimu, biraq kishilik hoquq teshkilatlirining bashqiche pikirde ikenlikini otturigha qoyghan. Doklatta, kishilik hoquq teshkilatliri xitay amanliq küchlirining bu Uyghurlarni öyige kirip yaki ibadet qiliwatqanda oqqa tutqanliqini ilgiri sürüp kéliwatqanliqini eskertip, biraq xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonidin kélidighan barliq uchurlarni qattiq kontrol qilghachqa, bu xil öz ara bir birige zit uchurlarni tehqiqlesh qiyinliqini bildürgen.

Doklatta yene, Uyghur aptonom rayoni we tibetler olturaqlashqan rayonlarda téléfon we tor alaqisini nazaret qilish, üzüwétish omumyüzlük ehwal ikenlikini tekitlep, da'irilerning pat-pat öktichilerni, pa'aliyetchilerni, yer asti diniy shexslerni, sabiq siyasiy mehbuslarni chet'ellik muxbirlar, diplomatlar bilen uchrashmasliqqa agahlandurup turidighanliqini ilgiri sürgen.

Amérika hökümiti her yili özining kishilik hoquq doklatida xitay kishilik hoquq xatirisini eyiblep kelgen bolsimu, biraq bezi kishilik hoquq teshkilatliri obama hökümitini kishilik hoquq mesiliside xitaygha yumshaq qolluq qilish bilen tenqidlep, uning xitaygha qattiq qol bolushini, kishilik hoquq xatirisini yaxshilashqa mejburlashni telep qilip kelgen idi.

Lékin amérika dölet ishlar ministiri jon kerry, peyshenbe küni doklat élan qilish munasiwiti axbarat élan qilish yighini ötküzüp, amérikining dawamliq uniwérsal kishilik hoquq telep qilghan xelqler teripide turidighanliqini bildürdi.

U: amérika, özining uniwérsal hoquqi üchün ornidin turghan xelqler mesiliside, ikkilenmey yaki héchqandaq seweb körsetmey dawamliq ular üchün gep qilidu. Biz yene, nurghun mesililerde özi üchün des turush pursitidin mehrum qilin'ghan xelqler üchünmu dawamliq ularning teripini tutimiz, dep körsetti.

Doklatta, xitayning Uyghur en'eniwi mehellerni chéqish pilanini tenqid qilinip, qeshqerdiki qedimi sheher restisige oxshash en'eniwi Uyghur mehellilirini chéqip qayta qurush pilani tarixiy we medeniyet jehette muhim ehmiyetke ige yerlerning buzghunchiliqqa uchrishini keltürüp chiqardi, dep tekitligen.

Xitayning 2006‏‏-yili bashlan'ghan qeshqer qedimi sheher restilirini chéqish pilani xelq'ara tarix, medeniyet sahesining jiddiy diqqitini qozghap, xitay hökümitining bu herikitige qattiq naraziliq peyda qilghan. Yawropa parlaménti 2011‏-yili qarar maqullap, xitay hökümitidin qeshqer qedimi sheher restilirini chéqishni derhal toxtitishni, qeshqerni yipek yolidiki medeniy miras, dep élan qilip, b d t medeniyet‏-ma'arip teshkilatigha iltimas sunushni, yawropa komitétini xitaygha buzghunchiliqni toxtitish heqqide bésim ishlitishke chaqirghan.

Amérika dölet ishlar ministirliqining doklatida, hökümetning qeshqerni chéqip, puqralargha muwapiq tölem bermigenliki, zorluq wasitilirini qollinip, ahalini toxtamgha imza qoyushqa mejburlighanliqi bezi puqralarning naraziliqini qozghighanliqini bildürgen.

Shundaqla yene, hökümetning siyasitide az sanliq milletler pilanliq tughut, aliy mektepke kirish, qerz élish, ishqa orunlishish qatarliq jehetlerde alahide mu'amile qilinidu, déyilsimu, biraq az sanliq milletler siyasiti ijra qilinmaydighanliqini bildürgen. Az sanliq milletlerni kemsitish omumyüzlük ehwal ikenlikini eskertip, az sanliq milletlerning ma'ariptin behrimen bolushi xenzulargha yetmeydighanliqi, ishqa orunlishishta xenzulargha étibar bérilidighanliqi, hökümet programmiliridin we iqtisadi tereqqiyattin xenzular bir tereplimilik behrimen bolidighanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta qeyt qilishiche, xitay hökümitining xenzu köchmenlerni Uyghur élin'ghan köchüp kélishke ilhamlandurushi, rayonning nopus qurulmisidiki Uyghurlargha paydisiz özgirish Uyghurlarning naraziliqini qozghawatqan amillarning biri. Doklatta mundaq dégen: xitay hökümitining xenzularni az sanliq milletler rayonigha köchüp bérip olturaqlishishqa ilhamlandurush siyasiti, Uyghur aptonom rayonida xenzu nopusini körünerlik ashurghan. Yéqinqi nechche on yil ichide ürümchining nopusi burunqi Uyghurlar 80% xenzular 20% ni teshkil qilishtin, hazirqi xenzular 80% Uyghurlar 20% ni teshkil qilishqa özgergen. Bu, Uyghurlardiki naraziliq dawamliship kéliwatqanliqidiki seweblirining biri.

Doklatta yene, kishilik hoquq teshkilatlirining melumatini neqil keltürüp, xitayning Uyghur aptonom rayonigha xenzu köchmenlirini dawamliq yötkewatqanliqi, yerlik xizmet orunlirini ular bilen toshturup, Uyghur ayallirini Uyghur aptonom rayonining sirtidiki sheherlerge bérip ishleshke mejburlawatqanliqini bildürgen.

Doklatta, xitay da'irilirining bir türküm zhurnalistlarni dawamliq türmide tutup turuwatqanliqi eskertilip, Uyghur tor bashqurghuchiliridin dilshat perhat, nijat azatning “Dölet bixeterlikige xewp yetküzüsh” bilen eyiblinip hazirmu türmide yétiwatqanliqi, zhurnalist memetjan abdullaning “5‏-Iyul weqesi” de ighwagerchilik xaraktérge ige uchurlarni yollash bilen eyiblinip, 2010‏-yili muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghanliqini eskertip ötken.

Dölet ishlar ministirliqining axbarat élan qilish yighinida yardemchi dölet ishlar ministir üzre ziya, 2013‏-yili nurghun kishini zerbige uchrighanliqini eskertip, biraq kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilish döletlerge muqimliq élip kelmeydighanliqini agahlandurdi.

U: pütkül bir yilda nurghun kishiler jimiqturushqa uchridi. Se'udiliq tor bashqurghuchi bedawi erkinlik pikri üchün qamaqqa buyrulup, 600 derre yédi. Wiyétnamliq kishilik hoquq adwokati, tor bashqurghuchisi li ku'aku'en baj oghrilash bilen eyiblinip, türmige solandi. Xitay nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo dawamliq türmide tutup turulmaqta. Uning ayali lyu shya a'ile nezerbendte turuwatidu. Bu ehwallar yene bir heqiqetni körsitip turidu, kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilinip, u hel qilinmisa we sürüshtürülmise, jem'iyette muqimsizliq, toqunush yüz bérish xetiri zor bolidu, dédi.

Amérika dölet ishlar ministirliqining yilliq doklatida yene, Uyghur qosh tilliq ma'arip heqqide toxtalghan. Uyghur aptonom rayoni hökümitining mekteplerde Uyghur tilini qisqartish, xitay tilini omumlashturush qatarliq wasitilerni qollinip, Uyghur kimlikige cheklime qoyghanliqini bildürgen. Xitay hökümiti xitay til ma'aripigha ehmiyet bérish siyasiti yürgüzgechke, milliy til ma'aripining tariyiwatqanliqi yaki emeldin qéliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta körsitishiche, da'iriler ötken yili Uyghur aptonom rayonida dawamliq basturush siyasiti yolgha qoyup, Uyghur ahalisini zerbe bérish nishani qilghan. Da'irilerning “3 Xil küchler” ge zerbe bérish namida shexs we guruhlarni nishan qilip élip barghan bezi axturush, tutqun qilish we jazalash heriketlirining, emeliyette siyasiy, diniy köz qarishini tinch yollar bilen ipadiligen shexs we guruhlargha qaritilghanliqini ilgiri sürgen. Uning öz köz qarishini tinch yollar bilen ipadiligen Uyghur siyasiy öktichilirini, musteqil diniy zatlarni dawamliq basturup, ulargha térrorluqni bahane qilip qol séliwatqanliqini bildürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.