“Xelq'ara kishilik hoquq küni” de Uyghurlarning kishilik hoquqini kapaletke ige qilish telep qilindi
2017.12.09

10-Dékabir küni birleshken döletler teshkilati teripidin “Xelq'ara kishilik hoquq küni” qilip belgilen'gen. Bu kün munasiwiti bilen élan qilin'ghan bayanatlarda Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichilikining tarixtiki eng éghir bir weziyette turuwatqanliqi we bu ehwalgha xatime bérish üchün xelq'ara jama'etning öz mes'uliyitini ada qilishi kérekliki tekitlendi.
1948-Yili 10-dékabir küni birleshken döletler teshkilati “Uniwérsal kishilik hoquq xitabnamisi” ni resmiy qobul qilip, herbir insanning tughulushidinla erkin ikenliki we ularning kishilik hoquqining dexli-teruzsiz ikenlikini jakarlighan idi. Bu xitabnamige qol qoyghan döletlerning öz puqralirining kishilik hoquqini kapaletke ige qilish mes'uliyiti barliqi éniq belgilen'gen xitabnamide barliq xelqlerning öz qedir-qimmiti we ghururi bilen yashash, öz teqdirini özi belgilesh hoquqi barliqi eskertilgen idi.
“Uniwérsal kishilik hoquq xitabnamisi” qobul qilin'ghan 10-dékabir küni shundin buyan “Dunya kishilik hoquq küni” süpitide xatirilinip kelmekte. Xitay hökümiti bu xitabnamige 1971-yili qol qoyghan bolsimu, biraq uning kishilik hoquq xatirisi hélihem nachar döletler qatarida bahalinip kelmekte. Bolupmu xitaydiki Uyghur, tibet qatarliq milletlerning kishilik hoquq ehwali xelq'arada küchlük endishe peyda qilmaqta.
Dunya Uyghur qurultiyining aliy rehbiri rabiye qadir xanim bügün radiyomizning ziyaritini qobul qilip, “Dunya kishilik hoquq küni” de Uyghurlar weziyitining diqqetke élinishi kéreklikini tekitlidi.
8-Dékabir küni yene yawropa ittipaqining xitayda turushluq wekiller hey'iti xitayning kishilik hoquq weziyiti heqqide bir parche bayanat élan qildi. Bu bayanatta Uyghur ziyaliysi ilham toxti alahide tilgha élin'ghan. Bayanatta mundaq déyilgen: “Yawropa ittipaqining xitayda turushluq wekiller hey'iti nobél tinchliq mukapati sahibi lyushawboning türmidiki ölümidin qattiq epsuslinish bilen bir waqitta, jiyang tyenyung we Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha oxshash kishilik hoquq qoghdighuchilirining derhal qoyup bérilishini telep qilimiz.”
Mezkur hey'et bayanatida ötken bir yil mabeynide, xitayda pikir we uchur erkinliki hem shundaqla intérnétqa qaritilghan qamalning zor derijide küchiyip ketkenlikini eskertip, xitaydiki puqralarning eng négizlik hoquqliriningmu kapaletke ige qilinmasliqining özlirini qattiq epsuslandurghanliqini bayan qilghan.
Firansiye agéntliqining xewer qilishiche, gérmaniyening xitayda turushluq elchisi maykil kla'us öz aldigha bayanat bérip, xitaydiki diniy bésim siyasiti we shundaqla uning ijtima'iy guruhlargha keltürgen riyazetlirini tenqid qilghan.
Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, “Xitay iqtisadiy küchini pesh qilip dunyadiki démokratik awazlarni boghushqa urunuwatqan bir shara'itta xelq'ara jama'etchilikning ortaq heriket qilip, ortaq qarshiliq körsitishining ehmiyiti zor,” dep körsetti.
Bügün, xelq'ara kechürüm teshkilatimu kishilik hoquq küni munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida, xitaydiki kishilik hoquq weziyitini yaxshilash üchün xelq'ara jem'iyetlerning ortaq heriket qilishi we xitaygha ortaq bésim ishlitishi kéreklikini bildürdi. Mezkur teshkilatmu öz bayanatida xitay hökümitini türmidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxti qatarliq barliq siyasiy mehbuslarni azad qilishqa chaqirdi.
Amérikidiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” mu peyshenbe küni élan qilghan bayanatida, xitay hökümitining özi qol qoyghan kishilik hoquq xitabnamisidiki maddilargha xilap halda, Uyghurlarning milliy, diniy hoquqliri, pikir-uchur erkinliki, yighilish erkinlikini qattiq qamal qilip kelgenlikini bayan qilghan. Bayanatta dunya jama'etchilikidin Uyghurlarning kishilik hoquq we bashqa insaniy teleplirini qollash shundaqla b d t tor bétide échilghan mexsus munberge söz qaldurush arqiliq xitay hökümitige bésim peyda qilip, ulargha Uyghurlar uchrawatqan zulumning untulmaydighanliqini bildürüshke dewet qilghan.
Melum bolushiche, xelq'ara kechürüm teshkilatining en'gliyediki shöbisi 10-dékabir küni xitayning londonda turushluq elchixanisi aldida namayish qilidiken.