Мав зедуңниң 45 милйон адәмниң җениға замин болғанлиқи илгири сүрүлгән
2016.08.06

3 - Авғуст “вашингтон почтиси” гезитидә елан қилинған “дуня тарихидики әң чоң қирғинчилиқ хатириси” намлиқ мақалидә, мав зедуңниң 45 милйон адәмниң җениға замин болғанлиқи тилға елинған.
Иля сомин тәрипидин “вашингтон почтиси” да 3 - авғуст елан қилинған “дуня тарихидики әң чоң қирғинчилиқ хатириси” намлиқ бу мақалә, 2010 - йили нәшр қилинған “мавниң ачарчилиқи” намлиқ китабта оттуриға қоюлған мәлуматларни асас қилған.
Иля сомин америка җорҗи масон университетиниң профессори. “демократийә вә сиясий җаһаләт” қатарлиқ китабларниң аптори. Қануншунас.
1958 - Йили хитай коммунистик партийәси мав зедуңниң башчилиқида үч қизил байрақ чақириқи астида хәлқ игиликидә коммунаштуруш, санаәттә полат - төмүр тавлап, 3 йил ичидә әнглийәдин өтүп кетиштин ибарәт “чоң сәкрәп илгириләш” шоари билән пүтүн хәлқни һәрикәтләндүрүп, тағ - даванларда руда тавлаш мәҗбурий әмгикини башлиған. Ачарчилиқ дәвридә башланған бу һашар сәвәбидин бир қанчә йил ичидә һесабсиз кишиләр һаятидин айрилған иди.
Иля соминниң “вашингтон почтиси” гезитидә елан қилинған мақалиси “дуня тарихидики әң чоң қатил ким?” дегән соал билән башлиниду һәмдә шундақ давам қилиду: “мутләқ көп қисим кишиләрниң ‛дуня тарихидики әң чоң қатил ким?‚ дегән соалға беридиған җаваби, натсистлар қәтлиаминиң лайиһилигүчиси адолф гитлер дегәндин ибарәт болиду. Йәнә бир қисим кишиләр совет иттипақиниң диктатори йосеф сталин дәп қарайду. Бу қатиллар дәрвәқә, өз идариси астидики көплигән бигунаһ инсанларни өлтүргән, гитлерға охшаш, террорниң бир түри болған ачарчилиқ қирғинчилиқида нурғунлиған инсанниң җениға замин болған. Бирақ, мав зедуң гитлер вә сталин иккисидинму ешип кәткән. Униң 1958 - йилидин 1962 - йилиғичә йолға қойған ‛чоң сәкрәп илгириләш‚ сиясити 45 милйон инсанни һаятидин айриған. Бу, тарихтин буянқи қирғинчилиқлар ичидики әң чоң қирғинчилиқ һесаблиниду.”
Иля сомин “дуня тарихидики әң чоң қирғинчилиқ хатириси” намлиқ мақалисидә, “мавниң ачарчилиқи” намлиқ китабта баян қилинған мав башчилиқидики хитай коммунистик партийисиниң “чоң сәкрәп илгириләш” сиясити һәққидә тохтилип, мавниң копиратсийә қуруш, һәммини коллектипниң қилиш, иштин мүлүккичә ортақ бәһримән болуштәк хата йолда милйонлиған инсанларни ачарчилиқта өлтүрүпла қалмай, йәнә милйонлиған инсанни түрлүк җинайәтләр билән җазалап өлтүргәнликини илгири сүриду. Мисал үчүн, ашлиқ оғрилиған бир яшни, униң өз дадисиға тирик көмдүргәнлики, арқидин дадисиниң ич ағриқи тартип өлүп кәткәнлики, төвәндә йүз бериватқан һәқсизлиқларни юқириға мәлум қилмақчи болған кишиниң қулиқини кесип ташлиғанлиқи, таш есип җазалиғанлиқи қатарлиқ йеза - кәнтләрдики өз - ара рәһимсиз өлтүрүшләрни тилға алиду.
Бу дәвр, шәхскә чоқунуш, мав зедуңни илаһлаштуруш баш көтүргән бир мәзгил болуп, германийә ZDF телевизийә қанили йеқинда елан қилған “чоң дектатор мав зедуң” намлиқ һөҗҗәтлик филимида, мав зедуңниң “чоң сәкрәп илгириләш” кә улапла “мәдәнийәт зор инқилаби” ни қозғап, йәнә милйонларчә инсанни һалакәт деңизиға ғәрқ қилғанлиқини көрситиду. Филимда хитай хәлқиниң һәтта аш - нан, су, һаваниму мав зедуңсиз мәвҗут болмайду, дәп қарайдиған дәриҗидә маңқуртлашқанлиқини, “чоң сәкрәп илгириләш” тә җенидин айрилған милйонлиған инсаниң қатилини илаһ дәриҗисигә көтүрүп чоқунғанлиқини тәсвирләйду.
Аптор иля соминниң мақалисидә илгири сүрүлгән “чоң сәкрәп илгириләш” ниң дәрдини ялғуз хитай хәлқи тартипла қалмастин, уйғур, моңғул вә тибәткә охшаш хитай риҗими астидики милләтләрму йәткүчә тартқан. Уйғурлар тәрипидин “дашқазан сиясити” дәп атилидиған бу сиясәт йолға қоюлған у дәврләр, уйғур илида “помишчик, бай деһқанларни йоқитиш”, “йәрлик милләтчиләрни йоқитиш”, “синипий күрәш” дәп аталған тәтүр қуюнларниң ахири техи бесиқмиған заманлар болуп, бу қарашни тәкитлигән уйғур зиялийси пәрһат муһәммиди әпәнди “чоң сәкрәп илгириләш” дәвридә, пәқәтла ақсу вилайитиниң бай наһийисидила онмиңлиған уйғур деһқанлириниң ачлиқтин қирилип кәткәнликини, иля соминниң қарашлириниң тоғрилиқини тилға елип өтти.
Биз бай наһийисидики уйғурлардин “чоң сәкрәп илгириләш” тоғрисида учур елишқа теришқан болсақму, телефонимизни улиялмидуқ.
Баш штаби германийәдики “җәнубий моңғулийә хәлқ партийиси” ниң рәиси тәмсилто әпәндиниң билдүрүшичә, “мав зедуңни гитлер вә сталинға селиштуруш чоң хаталиқ болиду.”
У мундақ дәйду: “мәтбуатлардики мәлуматларға асасланғанда, ‛чоң сәкрәп илгириләш‚ заманида өлгән хитайларниң санила 38 милйонға йетиду. Гитлерниң өз дөлитидә елип барған қәтлиами ирқий қирғинчилиқ иди. У асасән йәһудиларни өлтүргән. Бирақ, мав зедуңниң елип барғини һәм ирқий қирғинчилиқ, һәм омумий қәтлиам. У қанчә он милйонлиған хитай хәлқини өлтүрүпла қалмай, уйғур, тибәт, моңғул хәлқлириниму вәһшийләрчә қирғин қилди, йәрлик миләтләрниң дин, мәдәнийәт, өрпи - адәтлирини дәпсәндә қилди.”
Мәлум болғинидәк, хитайда қанчә милйонлиған инсан өлгән “чоң сәкрәп илгириләш” дәври ахирлишипла, 1966 - йили аталмиш “мәдәнийәт зор инқилаби” башланған. Бу һәрикәт йәнә бир қетим хитай хәлқини апәткә учритипла қалмай, уйғурларниму еғир паҗиәләргә гириптар қилған.
“чоң сәкрәп илгириләш” вә 10 йил давамлашқан “мәдәнийәт зор инқилаби” һәққидә тохталған уйғур зиялийси абдурешитһаҗи керими әпәнди, бу, тарихта хитай һакимийитиниң уйғур кимликигә еғир таҗавуз қилғанлиқини һәмдә бесимниң техиму күчийиватқанлиқини оттуриға қойди.
Бирақ, “мәдәнийәт зор инқилаби” да йәнә қанчилик инсанниң өлгәнлики һазирғичә намәлум. “чоң сәкрәп илгириләш” тә өлгән инсанларниң санила дуняни һәйран қалдурушқа йетиду. Хитай мәтбуатлиридики учурларда көрүлүшичә, хитай һөкүмити бүгүн мәдәнийәт инқилаби һәққидә пикир қилишниму чәклимәктә.
Иля сомин “дуня тарихидики әң чоң қирғинчилиқ хатириси” намлиқ мақалисидә, франк дикөттирниң узун мәзгиллик тәкшүрүп, тәтқиқ қилиши нәтиҗисидә хитайда 1958 - йилидин 1962 - йилиғичә болған арилиқта, хитай хәлқ җумһурийитиниң қурғучиси мав зедуң қозғиған “чоң сәкрәп илгириләш” һәрикити заманида 45 милйон хәлқниң ачарчилиқтин өлүп кәткәнликидәк ғайәт зор паҗиәниң 50 йилдин кейинки бу күнләрдә ашкарилинишиға вәсилә болғанлиқини тәкитләп, һазирқи хитай коммунистик партийиси вә ши җинпиң һөкүмитиниң хитайда бу тоғрисида издинишкә, пикир баян қилишқа, мақалә елан қилишқа, муназирә қилишқа рухсәт қилмайдиғанлиқини, компартийәниң өз тарихида өткүзгән бу җинайәтләрниң мәсулийитини үстигә елиштин қачидиғанлиқини, “чоң сәкрәп илгириләш” ниң шаһидлириниң һелиму һаятлиқини, компартийәниң зиянкәшликигә учриған у инсанларға төләм төләш мәҗбурийити барлиқиниму мақалисидә әскәртип өтиду. У йәнә куба вә венсуиладики коммунистик реҗимлар һәққидиму тохтилиду.
Иля сомин йәнә, “чоң сәкрәп илгириләш” тин ибарәт 45 милйон адәмниң җениға замин болған бу аччиқ тарихни әсләшниң зөрүрийитини тилға елиштики сәвәбниң “сотсиялистик реҗимдики дөләтләрдә бу хил қирғинчилиқниң қайта йүз бериш еһтималини чәткә қаққили болмайдиғанлиқини нәзәргә елиштин ибарәт” икәнликини шәрһиләйду.
Уйғур зиялийси пәрһат муһәммиди әпәнди бу қарашниң тоғрилиқини тәстиқлап, ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин кейин, мав зедуңниң мәдәнийәт зор инқилабида басқан изини бойлап меңиватқанлиқини, хитай вә уйғур дияриниң нөвәттики вәзийитиниң барғансери яманлишиватқанлиқини тәкитлиди.
Иля сомин бу мақалисигә мәнбә қилған “мавниң ачарчилиқи” намлиқ китабниң әсли аптори франк дикөттир исимлик киши болуп, у 2012 - йили елан қилған “чоң сәкрәп илгириләш” намлиқ әсири билән зор тәсир қозғиған. У йәнә сталинниң сабиқ советлар иттипақида елип барған етник қирғинчилиқиға даир мақалиләр елан қилип, сталинниң 1930 - йилларда қирим татарлири вә украиналар үстидин бастуруш йүргүзгәнликини, тәхминән 6 милйон билән 10 милйон арисидики инсанниң бу қәтлиамларда җенидин җуда болғанлиқини баян қилған. Франк дикөттир йәнә, гитлер 2 - дуня урушида қирғин қилған йәһудийлар саниниң 6 милйон икәнликини, мав зедуң өлтүргән адәм саниниң гитлер вә сталин өлтүргән омумий адәм санидин көп икәнликини әскәрткән.
Франки дикөттир голландийәлик тарихчи вә хитайшунас. У 1961 - йили туғулған. Җәнвә университетида тарихшунаслиқ вә рус тили өгәнгән. Хитайда икки йил яшиған. У лондон университетида 1990 - йили докторлуқ, 2002 - йили профессорлуқ унванини алған. Һазир хоңкоңда яшаватқан болуп, лондон вә хоңкоң университетиниң профессори.
https://www.washingtonpost.com/news/volokh-conspiracy/wp/2016/08/03/giving-historys-greatest-mass-murderer-his-due/
http://volokh.com/2010/11/23/did-joseph-stalin-commit-genocide/
http://dokumonster.de/sehen/254-die-groessten-diktatoren-mao-zedong-zdf-doku/