Maw zédungning 45 milyon ademning jénigha zamin bolghanliqi ilgiri sürülgen

3 - Awghust “Washin'gton pochtisi” gézitide élan qilin'ghan “Dunya tarixidiki eng chong qirghinchiliq xatirisi” namliq maqalide, maw zédungning 45 milyon ademning jénigha zamin bolghanliqi tilgha élin'ghan.

Ilya somin teripidin “Washin'gton pochtisi” da 3 - awghust élan qilin'ghan “Dunya tarixidiki eng chong qirghinchiliq xatirisi” namliq bu maqale, 2010 - yili neshr qilin'ghan “Mawning acharchiliqi” namliq kitabta otturigha qoyulghan melumatlarni asas qilghan.

Ilya somin amérika jorji mason uniwérsitétining proféssori. “Démokratiye we siyasiy jahalet” qatarliq kitablarning aptori. Qanunshunas.

1958 - Yili xitay kommunistik partiyesi maw zédungning bashchiliqida üch qizil bayraq chaqiriqi astida xelq igilikide kommunashturush, sana'ette polat - tömür tawlap, 3 yil ichide en'gliyedin ötüp kétishtin ibaret “Chong sekrep ilgirilesh” sho'ari bilen pütün xelqni heriketlendürüp, tagh - dawanlarda ruda tawlash mejburiy emgikini bashlighan. Acharchiliq dewride bashlan'ghan bu hashar sewebidin bir qanche yil ichide hésabsiz kishiler hayatidin ayrilghan idi.

Ilya sominning “Washin'gton pochtisi” gézitide élan qilin'ghan maqalisi “Dunya tarixidiki eng chong qatil kim?” dégen so'al bilen bashlinidu hemde shundaq dawam qilidu: “Mutleq köp qisim kishilerning ‛dunya tarixidiki eng chong qatil kim?‚ dégen so'algha béridighan jawabi, natsistlar qetli'amining layihiligüchisi adolf gitlér dégendin ibaret bolidu. Yene bir qisim kishiler sowét ittipaqining diktatori yoséf stalin dep qaraydu. Bu qatillar derweqe, öz idarisi astidiki köpligen bigunah insanlarni öltürgen, gitlérgha oxshash, térrorning bir türi bolghan acharchiliq qirghinchiliqida nurghunlighan insanning jénigha zamin bolghan. Biraq, maw zédung gitlér we stalin ikkisidinmu éship ketken. Uning 1958 - yilidin 1962 - yilighiche yolgha qoyghan ‛chong sekrep ilgirilesh‚ siyasiti 45 milyon insanni hayatidin ayrighan. Bu, tarixtin buyanqi qirghinchiliqlar ichidiki eng chong qirghinchiliq hésablinidu.”

Ilya somin “Dunya tarixidiki eng chong qirghinchiliq xatirisi” namliq maqaliside, “Mawning acharchiliqi” namliq kitabta bayan qilin'ghan maw bashchiliqidiki xitay kommunistik partiyisining “Chong sekrep ilgirilesh” siyasiti heqqide toxtilip, mawning kopiratsiye qurush, hemmini kolléktipning qilish, ishtin mülükkiche ortaq behrimen bolushtek xata yolda milyonlighan insanlarni acharchiliqta öltürüpla qalmay, yene milyonlighan insanni türlük jinayetler bilen jazalap öltürgenlikini ilgiri süridu. Misal üchün, ashliq oghrilighan bir yashni, uning öz dadisigha tirik kömdürgenliki, arqidin dadisining ich aghriqi tartip ölüp ketkenliki, töwende yüz bériwatqan heqsizliqlarni yuqirigha melum qilmaqchi bolghan kishining quliqini késip tashlighanliqi, tash ésip jazalighanliqi qatarliq yéza - kentlerdiki öz - ara rehimsiz öltürüshlerni tilgha alidu.

Bu dewr, shexske choqunush, maw zédungni ilahlashturush bash kötürgen bir mezgil bolup, gérmaniye ZDF téléwiziye qanili yéqinda élan qilghan “Chong déktator maw zédung” namliq höjjetlik filimida, maw zédungning “Chong sekrep ilgirilesh” ke ulapla “Medeniyet zor inqilabi” ni qozghap, yene milyonlarche insanni halaket déngizigha gherq qilghanliqini körsitidu. Filimda xitay xelqining hetta ash - nan, su, hawanimu maw zédungsiz mewjut bolmaydu, dep qaraydighan derijide mangqurtlashqanliqini, “Chong sekrep ilgirilesh” te jénidin ayrilghan milyonlighan insaning qatilini ilah derijisige kötürüp choqun'ghanliqini teswirleydu.

Aptor ilya sominning maqaliside ilgiri sürülgen “Chong sekrep ilgirilesh” ning derdini yalghuz xitay xelqi tartipla qalmastin, Uyghur, mongghul we tibetke oxshash xitay rijimi astidiki milletlermu yetküche tartqan. Uyghurlar teripidin “Dashqazan siyasiti” dep atilidighan bu siyaset yolgha qoyulghan u dewrler, Uyghur ilida “Pomishchik, bay déhqanlarni yoqitish”, “Yerlik milletchilerni yoqitish”, “Sinipiy küresh” dep atalghan tetür quyunlarning axiri téxi bésiqmighan zamanlar bolup, bu qarashni tekitligen Uyghur ziyaliysi perhat muhemmidi ependi “Chong sekrep ilgirilesh” dewride, peqetla aqsu wilayitining bay nahiyisidila onminglighan Uyghur déhqanlirining achliqtin qirilip ketkenlikini, ilya sominning qarashlirining toghriliqini tilgha élip ötti.

Biz bay nahiyisidiki Uyghurlardin “Chong sekrep ilgirilesh” toghrisida uchur élishqa térishqan bolsaqmu, téléfonimizni uliyalmiduq.

Bash shtabi gérmaniyediki “Jenubiy mongghuliye xelq partiyisi” ning re'isi temsilto ependining bildürüshiche, “Maw zédungni gitlér we stalin'gha sélishturush chong xataliq bolidu.”

U mundaq deydu: “Metbu'atlardiki melumatlargha asaslan'ghanda, ‛chong sekrep ilgirilesh‚ zamanida ölgen xitaylarning sanila 38 milyon'gha yétidu. Gitlérning öz dölitide élip barghan qetli'ami irqiy qirghinchiliq idi. U asasen yehudilarni öltürgen. Biraq, maw zédungning élip barghini hem irqiy qirghinchiliq, hem omumiy qetli'am. U qanche on milyonlighan xitay xelqini öltürüpla qalmay, Uyghur, tibet, mongghul xelqlirinimu wehshiylerche qirghin qildi, yerlik miletlerning din, medeniyet, örpi - adetlirini depsende qildi.”

Melum bolghinidek, xitayda qanche milyonlighan insan ölgen “Chong sekrep ilgirilesh” dewri axirlishipla, 1966 - yili atalmish “Medeniyet zor inqilabi” bashlan'ghan. Bu heriket yene bir qétim xitay xelqini apetke uchritipla qalmay, Uyghurlarnimu éghir paji'elerge giriptar qilghan.

“Chong sekrep ilgirilesh” we 10 yil dawamlashqan “Medeniyet zor inqilabi” heqqide toxtalghan Uyghur ziyaliysi abduréshithaji kérimi ependi, bu, tarixta xitay hakimiyitining Uyghur kimlikige éghir tajawuz qilghanliqini hemde bésimning téximu küchiyiwatqanliqini otturigha qoydi.

Biraq, “Medeniyet zor inqilabi” da yene qanchilik insanning ölgenliki hazirghiche namelum. “Chong sekrep ilgirilesh” te ölgen insanlarning sanila dunyani heyran qaldurushqa yétidu. Xitay metbu'atliridiki uchurlarda körülüshiche, xitay hökümiti bügün medeniyet inqilabi heqqide pikir qilishnimu cheklimekte.

Ilya somin “Dunya tarixidiki eng chong qirghinchiliq xatirisi” namliq maqaliside, frank diköttirning uzun mezgillik tekshürüp, tetqiq qilishi netijiside xitayda 1958 - yilidin 1962 - yilighiche bolghan ariliqta, xitay xelq jumhuriyitining qurghuchisi maw zédung qozghighan “Chong sekrep ilgirilesh” herikiti zamanida 45 milyon xelqning acharchiliqtin ölüp ketkenlikidek ghayet zor paji'ening 50 yildin kéyinki bu künlerde ashkarilinishigha wesile bolghanliqini tekitlep, hazirqi xitay kommunistik partiyisi we shi jinping hökümitining xitayda bu toghrisida izdinishke, pikir bayan qilishqa, maqale élan qilishqa, munazire qilishqa ruxset qilmaydighanliqini, kompartiyening öz tarixida ötküzgen bu jinayetlerning mes'uliyitini üstige élishtin qachidighanliqini, “Chong sekrep ilgirilesh” ning shahidlirining hélimu hayatliqini, kompartiyening ziyankeshlikige uchrighan u insanlargha tölem tölesh mejburiyiti barliqinimu maqaliside eskertip ötidu. U yene kuba we wénsu'iladiki kommunistik réjimlar heqqidimu toxtilidu.

Ilya somin yene, “Chong sekrep ilgirilesh” tin ibaret 45 milyon ademning jénigha zamin bolghan bu achchiq tarixni esleshning zörüriyitini tilgha élishtiki sewebning “Sotsiyalistik réjimdiki döletlerde bu xil qirghinchiliqning qayta yüz bérish éhtimalini chetke qaqqili bolmaydighanliqini nezerge élishtin ibaret” ikenlikini sherhileydu.

Uyghur ziyaliysi perhat muhemmidi ependi bu qarashning toghriliqini testiqlap, shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, maw zédungning medeniyet zor inqilabida basqan izini boylap méngiwatqanliqini, xitay we Uyghur diyarining nöwettiki weziyitining barghanséri yamanlishiwatqanliqini tekitlidi.

Ilya somin bu maqalisige menbe qilghan “Mawning acharchiliqi” namliq kitabning esli aptori frank diköttir isimlik kishi bolup, u 2012 - yili élan qilghan “Chong sekrep ilgirilesh” namliq esiri bilen zor tesir qozghighan. U yene stalinning sabiq sowétlar ittipaqida élip barghan étnik qirghinchiliqigha da'ir maqaliler élan qilip, stalinning 1930 - yillarda qirim tatarliri we ukra'inalar üstidin basturush yürgüzgenlikini, texminen 6 milyon bilen 10 milyon arisidiki insanning bu qetli'amlarda jénidin juda bolghanliqini bayan qilghan. Frank diköttir yene, gitlér 2 - dunya urushida qirghin qilghan yehudiylar sanining 6 milyon ikenlikini, maw zédung öltürgen adem sanining gitlér we stalin öltürgen omumiy adem sanidin köp ikenlikini eskertken.

Franki diköttir gollandiyelik tarixchi we xitayshunas. U 1961 - yili tughulghan. Jenwe uniwérsitétida tarixshunasliq we rus tili ögen'gen. Xitayda ikki yil yashighan. U london uniwérsitétida 1990 - yili doktorluq, 2002 - yili proféssorluq unwanini alghan. Hazir xongkongda yashawatqan bolup, london we xongkong uniwérsitétining proféssori.

https://www.washingtonpost.com/news/volokh-conspiracy/wp/2016/08/03/giving-historys-greatest-mass-murderer-his-due/
http://volokh.com/2010/11/23/did-joseph-stalin-commit-genocide/
http://dokumonster.de/sehen/254-die-groessten-diktatoren-mao-zedong-zdf-doku/