Chaghdash zekiyler: “Milletler barawer bolmighan yerde ittipaqliq bolmaydu!”

Muxbirimiz eziz
2016.07.29
milletler-ittipaqliqi-305 Sürette xitay saqchiliri ürümchidiki milletler ittipaqliqini küyleydighan bir teshwiqat wiwiskisi tüwidin ötmekte
Photo: RFA

Xitay taratqulirining resmiy xewerliridin melum bolushiche, “Milletler ittipaqliqi” témisi xitay teweside bir türlük omumiy éqim süpitide küntertipke qoyuluwatqanda mezkur téma Uyghurlar diyarida bash yétekchi idiye sheklide hemmige yolbashchiliq qilishqa bashlighan. Merkiziy sheher ürümchidin taki jenub we shimaldiki herqaysi wilayet, nahiyilergiche bolghan jaylarda “Milletler ittipaqliqi” teshwiqati ewj éliwatqan bir peytte, zamanimizdiki bir qisim zekiyler bu heqte pikir bayan qilip milletler barawer bolmighan muhitta ittipaqliqning ishqa éshishi mumkin emeslikini tekitlidi.

Xitayning hökümet terep xewer agéntliqi bolghan shinxu'a tori 2016 - yili mart éyida xitay re'isi shi jinpingning béyjingda “Milletler ittipaqliqi” ning muqimliq we güllinish üchün zor ehmiyetke ige ikenliki heqqide arqa - arqidin qilghan sözini xewer qilip uzun ötmeyla ürümchide “Milletler ittipaqliqi tereqqiyat yili” seperwerlik yighini échildi. Yighinda 2016 - yilining ilgiriki waqitlardin tartip yolgha qoyulup kelgen “Milletler ittipaqliqi teshwiqat éyi” ning ornigha “Milletler ittipaqliqi yili” bolidighanliqi jakarlandi.

Aridin uzun ötmeyla xitayning herqaysi axbarat wasitiliri Uyghurlar diyaridiki herqaysi wilayet we nahiyilerde bu xildiki “Ittipaqliq” terbiyisige da'ir türlük teshwiqat pa'aliyetlirining, shundaqla oxshimighan shekillerdiki musabiqilerning arqa - arqidin otturigha chiqiwatqanliqi heqqide melumatlar bérishke bashlidi.

2009 - Yilidiki ürümchi “5 - Iyul weqesi” ning yette yilliq xatiriside bolsa Uyghurlar diyaridiki birinchi nomurluq hoquqdar shexs jang chünshyenning “Milletler ittipaqliqi üchün töhpe qoshqan shexsler menggüge untulmaydu” serlewhilik bash maqalisining xitaydiki yüzligen axbarat qanallirida tengla élan qilinishi Uyghurlar diyaridiki bu siyasiy teshwiqat pa'aliyitining yene bir qétimliq yüksek pellige kötürülüshidin dérek bérishke bashlidi.

Halbuki, bu heqtiki söhbet jeryanida dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa xitay da'iriliri Uyghurlar diyarida yéngiwashtin zor küch bilen teshwiq qilip kéliwatqan bu xildiki “Milletler ittipaqliqi” teshwiqatining özliri aliy mektepte oquwatqan 1980 - yillardila mewjut ikenlikini, buning héchqandaq yéngi bir téma emeslikini tekitlidi. Uning bayanlirigha qarighanda shu waqitlardiki ma'arip sistémisida zor küch bilen teshwiq qilin'ghan bu pa'aliyetler eyni waqitlardiki oqughuchilar üchün bir türlük “Siyasiy shekilwazliq” bolushtin bashqigha yarimighan.

Bu heqtiki söhbet dawamida dolqun eysa bu xildiki teshwiqatlarning eyni waqitta héchqandaq emeliy ünüm yaritalmighanliqini, eksiche xitay da'iriliri Uyghur oqughuchilargha bu xildiki teshwiqatni tangghanséri shunche köp namayishlar we hadisilerning yüz bergenlikini esletti.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen Uyghurlar diyarida on nechche yil ma'arip xizmiti bilen shughullan'ghan Uyghur zekiylirining biri. U özining wetendiki emeliy xizmet tejribisige birleshtürgen halda, Uyghurlar bilen xitaylargha qarita yolgha qoyuluwatqan perqliq mu'amile ashkara mewjut bolghan shara'itta özlirining héchqachan xitaylar bilen ittipaq bolalmighanliqini eslidi.

Ilshat hesenning pikriche, Uyghurlar bilen xitaylar otturisida heq we hoquqlar, shundaqla iqtisadiy jehettiki türlük perqler yoqalmighan ehwalda xitay hakimiyitining Uyghurlar bilen xitaylarni ittipaqlashturmaqchi bolushi ishqa ashmaydighan bir xil urunush bolup qalidiken, xalas.

Xitay da'iriliri Uyghurlar élide yillardin béri zérikmestin teshwiq qilip kéliwatqan “Ittipaqliq” témisi bezi xitay zekiylirinimu aylanduruwatqanliqi melum. Özining xitay déhqanlirining heq we hoquq dawasi üchün qilghan adwokatliq xizmiti seweblik xitay hökümitining teqib qilishigha uchrighan hemde kéyinche béyjingdiki amérika elchixanisining biwasite hemdem bolushi bilen amérikigha qéchip kelgen ema adwokat chén gu'angchéngmu bu mesile heqqide özining oylighanlirini biz bilen ortaqlashti.

Uning qarishiche, xitaydiki milletler otturisida barawerlikni ishqa ashurmay turup ittipaqliqning ishqa éshishini kütüsh toghra emes iken.

U bu heqte mundaq dédi: “Méningche, milletler arisida barawerlik bolmay turup qandaqmu ittipaqliqtin söz achqili bolsun? yene kélip bu milletler barawerliki dégenlik xitay kompartiyisining bir sho'ari, xalas. Emeliyette xitay kompartiyisining basturush siyasiti qérindash milletlergila qaritiliwatqini yoq. Ular yene biz xitay xelqigimu oxshash. Kompartiyige qul bolushni xalimighanlar, hakimiyettin özlirining eng eqelliy heq - hoquqlirini, barawerlikni, bayliqtin we pursettin teng behrimen bolushni telep qilghan xitaylarning hemmisila kompartiyining ziyankeshlikige uchraydu. Shunga xitay kompartiyisi xitaydiki 56 milletni qul qiliwatqan eng chong hökümrandur. U hazir bashqa qérindash milletlernila qul qilip qalmastin, yene biz xitaylarnimu qul qilmaqta. Nawada biraw xitay kompartiyisidin özige tégishlik birer hoquqni qayturup bérishni telep qilsa, meyli u xitay bolsun yaki bashqa milletlerdin bolsun, kompartiye ularni edepleshtin qilche uyalmaydu. Siz méning kechmishlirimge, gaw jishéngning qismitige, go féyshyongning teqdirige nezer salsingiz, hemmisining oxshash aqiwetke muptila bolghanliqini bayqaysiz. Shunga xitay kompartiyesidek ap'ashkara halda bizni qul qiliwatqan we urup soquwatqan bir qara küch guruhtin hésab élishimiz lazim. Bu nuqtida héchqandaq ikkilinish kérek emes. Xitay kompartiyisini yaxshi bolup kétermikin, dep teme qilmasliq lazim. Chünki bu mumkin emes!”

Alaqidar uchurlardin melum bolushiche, hazir “Milletler ittipaqi” teshwiqati Uyghurlar diyaridiki herqaysi sheher we nahiyilerdin chet yéza, qishlaqlargha kéngiyiwatqan bolup, jaylardiki da'irilerning xizmet ünümini bahalashtiki bir muhim ölchem bolup qalmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.