Хитайда аз санлиқ милләтләргә һесдашлиқ қилған бир моңғул қизи өлүм тәһдитигә учриди

Җаң ханим йеқинда алий мәктәп пүттүргән бир моңғул қизи болуп, у оттура мәктәп вә университетни хитайниң ичкири өлкисидә оқуған иди. Җаң ханим бир моңғул аилисидә туғулған болсиму, лекин у моңғулчини билмәйтти. Униң кимлик картиға моңғул, дәп йезилғандин башқа, бу моңғул қизида моңғуллуқниң һечқандақ ипадисини тапқили болмайтти.

У өткән йили өткүзүлгән бир паалийәткә қатнишишқа берип, йиғинға қатнишиши рәт қилинғучә болған арилиқта һечқачан өзиниң моңғул кимликини ойлап бақмиған. Җаң ханим өткән йили 7‏-айда бейҗиңда өткүзүлгән яшларниң бир аяллар һоқуқи курсиға қатнишишқа бариду. Лекин курсни тәшкиллигүчи орунниң мәсули униң кимликидики моңғулчә хәтләрни көрүп, униң йиғинға қатнишишини рәт қилиду. 

Бу вәқә җаң ханимниң өз кимлики, хитайниң уйғур, тибәт вә башқа аз санлиқ милләтләргә қаратқан сиясити һәққидә пикир йүргүзүшигә түрткә болиду. У йеқинда хитайниң сина микро блогида “изтирап ичидики үмид” сәрләвһилик мақалә елан қилип, аз санлиқ милләтләрни кәмситиш сияситини тәнқид қилған. У мақалисидә хитайниң бир тәрәптин аз санлиқ милләтләрниң вәтәнни сөйүшини тәләп қилип, йәнә бир тәрәптин уларға 2‏-синип пуқра муамилиси қилиштәк сияситини “мәнтиқсизлиқ” дәп тәкитлигән. 

Униң мақалиси сина микро блогида кәскин муназирә қозғап, хитай тордашлириниң шиддәтлик тәнқиди, һуҗуми, һақарити вә тәһдитигә учриған. Бәзи хитай тордашлар униңға өлүм билән тәһдит селип, “аз санлиқ милләтләрниң һәммисиниң өлтүрүлүши керәк” ликини илгири сүргән. Сина микро блоги мәзкур мақалини елип ташлиған болсиму, лекин униңға қарши йезилған радикал һуҗумларға чәк қоймиған. 

Анализчиларниң қаришичә, бу вәқә “хитай һөкүмитиниң аз санлиқ милләтләргә һечқандақ пикир қилиш бошлуқи қоймиғанлиқи” ни ипадиләйдикән. Америка нюйорк шәһәрлик университетиниң сиясий пәнләр профессори шя миң, аз санлиқ милләтләрни кәмситиш хаһишиниң пүтүн хитай җәмийитидә мәвҗут мәсилә икәнликини билдүрди. Униң қаришичә, бу хил хаһишниң мәвҗут болуп турушида нурғун амилларниң роли бар икән. 

Шя миң мундақ дәйду: “бу хил хаһиш вә қаршилишишни ноқул бир сәвәб кәлтүрүп чиқарған әмәс. Буни тарихий сәвәб, һөкүмәтниң сиясий идеологийисиниң тәсири, хәлқ ичидики сиясәт кәлтүрүп чиқарған һәр хил амиллар кәлтүрүп чиқарған. Тарихий сәвәб нуқтисидин алсақ биз шуни көримиз, хитай нәччә миң йилдин бери ятлар вә хуашялар, дәп айрилип кәлди. Чүнки, хуашялар яки хәнләр әтраптики дөләтләр вә чарвичи милләтләрни ятлар, дәп тәрипләйтти вә өзлирини үстүн орунға қоюп, уларға кәмситиш нәзиридә қарайтти. Бу хил хаһиш һазирға қәдәр давамлишип кәлди.”. 

Бәзи уйғур мутәхәссислириниң көрситишичә, хитайлардики бу хил тарихий писхологийилик йөнилишниң шәкиллинишидә шималдики милләтләр асаслиқ рол ойниған. Америкидики йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси қаһар барат мундақ дәйду: “дуняниң башқа җайлириға қариғанда хитайларда бирликни, дөләт бирликини әла билидиған етиқад бар. Бу етиқад өз вақтидики мушу һонларниң, орхун түрклириниң бесими, униңдин кейин қара хитай дәймиз, әң ахириға кәлгәндә манҗуларниң бесимидин пәйда болған. Булар шималдики атлиқ милләтләрниң қаттиқ бесимиға учрап кәлгән. Сәддичин сепилиғила қарисақ бу күчниң қанчилик еғирлиқини билдүриду. Шуңа улар яшап қелиш үчүн бир дөләткә уюшуп яшиши шәрт. Шуңа, бу тарихий писхологийилик тендинсийә мушундақ шәкилләнгән”.

Җаң ханим язмисида йәнә, өзи университетта оқуватқан мәзгилидә уйғур вә қазақ миллитидин болған мусулман савақдашлириниңму мәктәп ичидә яғлиқ чигиш, намаз оқуш қатарлиқлардин чәкләнгәнлики, бир уйғур савақдиши пәқәт намаз оқуғанлиқи үчүнла мәктәптин қоғланди қилиш билән тәһдит қилинғанлиқини баян қилған вә: “бу савақдишим маңа уйғурлар учраватқан муамилиләрни дәп бәргинидә мән уларға ишинәлмәй қалған идим, таки өзүмниң бешиға бу вәқә кәлгүчә” дегән. У, өзиниң юқириқи кәчүрмишлиридә, хитайниң аз санлиқ милләтләрни кәмситиш сияситиниң университеттики уйғур, тибәт савақдашлириға салған изтираплирини баян қилған.

23 яшлиқ моңғул қизи сина блогидики мақалисидә, университеттики уйғур савақдашлириниң дәсләпки йиллардики һаяти билән кейинки йиллардики һаятидики өзгиришни селиштуриду. У, уйғур савақдашлириниң университет һаятини тәсвирләп, улар үчүн “һәр йили мәктипидики әң муһтәшәм һейт-байрамниң қурбан һейти” икәнликини тәкитләйду. У мундақ язиду: “шу күни уйғур вә қазақ савақдашлиримиз миллий кийим-кечәклирини кийип, зиннәт буюмлирини тақап қошна ятақларға һейтлайти. Мән тунҗи қетим уларниң һейт пәтиси қилиши, уйғур тилида һейтни мубарәкләшлирини көрүп, бәк хушал болған идим. Болупму уларниң өзи пишурған пирәник, қурт, қаймақ, қетиқ вә башқа пишуруқлирини үстәлгә тизип, ятақ ишикини кәң ечип қоюп, өз ара тәнтәнә қилиши мени бәк хурсән қилған иди” дәп тәкитлигән.

Доктор қаһар баратниң көрситишичә, хитайдики башқа милләтләрни кәмситиш, уларни хорлаштәк бу хил шовинизмлиқ идийә һазир контролдин чиқип кәткән. У, буниң хитайни вәйранчилиққа елип баридиғанлиқини билдүрди. 

Қаһар барат: “сиясәт башқурған бейҗиң, бундақ йөнилишни әсли бесиши керәк. Чүнки, кона адавәтни сақлаш, дөләтләр, милләтләр мунасивитидә хата. Лекин, бейҗиңдики рәһбәрләр йәнә буни риғбәтләндүрүватиду. Булар япон билән дүшмәнләшти, шәрқий-җәнубий асиядики дөләтләр билән дүшмәнләшти. Буни көрүватимиз. Дөләт ичидә уйғур, тибәтләрни йоқитишқа өтүватиду. Мушундақ миллий шовинизмлиқ ғалҗирлиқ идийәни риғбәтләндүривәрсә, бир йәргә кәлгәндә контроллуқтин чиқип кетиду. Һазир контроллуқтин чиқип кәтти. Шуңа, бу шовинизмлиқ ғалҗирлиқ давамлишиду. Әң ахири өзи вәйран болидиған йәргә бариду” деди. 

Лекин, шя миң әпәндиниң тәкитлишичә, юқириқи моңғул қизи торда учриған тәнқидләрниң зор бир қисминиң хитай тордашлириниң пикригә вәкиллик қилиши гуманлиқ икән. У, хитай һөкүмитиниң өктичи пикирләрни тәнқидләп, кишиләрниң диққитини бурайдиған юмталларни қоллиниватқанлиқини билдүрди. 

Шя миң мундақ дәйду: “хитай һөкүмити аптоматик программиларни ишлитип, сизгә бузғунчилиқ қилидиған учурларни йоллайду. Чүнки, сиз торға йезилған инкас вә тәнқидләргә қарисиңиз, униңда сиз оттуриға қойған нуқтиинәзәргә қарита һечқандақ конкрет көз қараш яки пикир берилмигән. Униңда пәқәт сизни һақарәт қилиду. Бу һақарәт сөзләрниң қарисиңиз башқиларғиму ишлитиливатқанлиқини көрисиз. Шуңа, биз у моңғул қизға қаритилған һуҗумларни раст, дәп ишинип кәтмәсликимиз, уни хитайдики пуқраларниң инкаси, дәп қарап кәтмәсликимиз керәк”.

Җаң фамилилик моңғул қизиниң көрситишичә, 2015‏-йили 11‏-айда парижда йүз бәргән террорлуқ һуҗумидин кейин мәктипидә уйғур оқуғучиларға болған тәқиб күчәйтилип, уларниң һәрикити назарәт қилинишқа башлиған. Диний етиқади чәклинип, оқуғучиларда һейтни тәбрикләш, намаз қилиш, қуран оқуш, яғлиқ артиштәк әһваллар ғайиб болған.

У “изтирап ичидики үмид” сәрләвһилик мақалисидә, һиҗаплиқ бир уйғур савақдишиниң әһвалини тонуштуруп: “париж һуҗумидин кейин оқутқучилиримиз вә йетәкчилиримиз бихәтәрликни баһанә қилип, униң кочиға яғлиқ артип чиқса, дүшмәнликкә учрайдиғанлиқини сөзләйдиған болди. Рәһбәрләр йәнә мәхсус пайлақчи орунлаштуруп униң һәрикитини көзитишкә башлиди” дәп тәкитлигән. 

У мақалисидә бу уйғур савақдишиниң уйғурлар учраватқан муамилиләрни сөзләп бәргәнликини әскәртип, “лекин өзүмниң бешиға бу вәқә кәлгүчә униңға ишәнмәй кәлгән идим” дегән.