Tutqundiki doktor nur'eli shahyaqupni uning chet'ellik sawaqdishi sürüshte qildi
2018.12.20

2013-Yili gérmaniyening frankfurt uniwérsitétidiki magistirliq oqushini tamamlap, türkiyege qaytip kelgen fadi zatari teripidin yézilghan “Méning Uyghur dostum, sen qeyerde” serlewhilik maqale 14-dékabir küni “Muftax tori” da élan qilin'ghan.
Aptorning Uyghur dostigha bolghan séghinishi we échinishi ipadilen'gen, Uyghurlarning türküm-türkümlep lagérlargha qamiliwatqanliqidek paji'elik qismetlirige hésdashliq qilin'ghan shundaqla xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti eyiblen'gen bu tesirlik maqale féysbuk qatarliq ijtima'iy taratqularda keng tarqilip, diqqet qozghidi.
Aptor fadi zatari maqaliside 2012-yili frankfurt uniwérsitétida oquwatqan mezgilide tonushqan, kéyinche ürümchige qaytip ketken mektepdishi we Uyghur dosti nur'eli shahyaqupning 2018-yili xitay da'iriliri teripidin tutqun qilin'ghanliqini bilgen. U nur'elidek bir ilim adimining ziyankeshlikke uchrash weqesige qarita heyranliqini ipadilesh bilen bir waqitta yene xitay da'irilirining Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturush siyasitini eyibligen.
Fadi zatari maqaliside Uyghur dosti nur'eli bilen 2012-yili gérmaniyede xoshlashqandin kéyin bir mezgilgiche ikkiylen arisida normal uchur alaqisining dawamlashqanliqini, emma kéyinki mezgillerde alaqisi tuyuqsiz üzülüp, dostining teqdiridin ensirigenlikini yazidu. “Nur'eli 2012-yili gérmaniyedin ketken waqitni oylisam könglüm bekla buzulidu. Men uni ayrodromgha apirip qoyghan we uning üchün yaxshi tilekler tiligen idim. Bizning alaqimiz bir mezgil dawamlashqan idi. Bir yildin kéyin, yeni 2013-yili nur'eli doktorluq unwanini élip, shinjang pédagogika uniwérsitétida léktor bolup ishlidi. Oxshash bir yilda menmu türkiyege qaytip keldim. U méni yoqlap istanbulgha kélidighanliqi heqqide wede qilghan idi. Emma 2014-yilining axiridin bashlap alaqimiz üzüldi. Men uninggha nurghun qétim xet yazghan, téléfonlar qilghan bolsammu, emma uningdin jawab kelmidi. Shundin kéyin uning féysbok we tiwittér hésablirimu taqaldi. Men nur'elining ehwalidin ensireshke bashlidim. ‛néme üchün nur'eli men bilen alaqisini üzidu?‚ dégen so'algha jawab tépishqa tirishtim. Bezide uningdin xapa bolsammu, emma yenila uning ehwalidin ensireydighan bolup qaldim.”
U dosti nur'elining tutqun qilin'ghanliq xewirini anglighan chaghdiki ehwalini bayan qilip mundaq deydu: “22-Noyabir peyshenbe küni etigen men uzun mezgil alaqisiz qalghan nur'elining xewirini aldim. ‛2016-yili xitayda tutqun qilin'ghan Uyghur bilim ademliri‚ namliq tizimlikte uning ismini körgen shu deqiqide yürikimge oq tegkendek azablandim.”
Fadi zatari özining nur'eli bilen tonushqandin kéyin, xitay hökümranliqi astida yashawatqan Uyghurlarning milliy kimliki, tarixi, örüp-aditi we siyasiy weziyiti heqqide özi ilgiri bilmeydighan nurghun bilimlerge ige bolghanliqini bayan qilidu. U maqaliside özining nur'elige oxshash bilimxumar bir talant igisining xitay hökümet da'iriliri teripidin jazalinishini qobul qilalmaydighanliqini töwendikidek ipadileydu:
“Nur'eli nahayiti talantliq, tinchliqperwer, emma özige xas siyasiy qarishi bar biri idi. Shunga men uning birige ziyankeshlik qilidighan adem ikenlikige ishenmeymen. Nur'eli hazir xitay hökümitining uninggha adaletsiz we kemsitish siyasiti yürgüzüwatqini ispatlashqa amalsiz halette. Elwette, menmu xitay hökümitining néme üchün Uyghurlargha qarita bundaq jazalash siyasiti élip bériwatqanliqining sewebini bilmeymen.”
Amérika alem qatnishi idarisining aliy inzhénéri doktor erkin sidiq ependining qarishiche, xitay hökümiti ilgiriki yillarda chet'ellerge oqushqa chiqqan Uyghurlargha qarita her xil yumshaq wasitilerni qollinip, ularning oqush mezgilide chet'ellerdiki Uyghur siyasiy teshkilatliri we pa'aliyetchilerdin yiraqta turushni tewsiye qilghan. Ulargha egerde oqushini tügitip yurtigha qaytip kelse, yuqiri ma'ash we yaxshi xizmet béridighanliqini wede qilghan. Bu sewebtin shinjang pédagogika uniwérsitétining oqutquchisi doktor nur'eli shahyaqupqa oxshash zor bir türküm Uyghur oqughuchilar oqushini tügitip qaytip kétish yolini tallighan. Emma xitay bügünki Uyghur serxillirini yoqitish dolqunida aldi bilen ilgiri chet'ellerde oqup kelgen nur'elige oxshash Uyghur ziyaliylirini tutqun obyékti qilghan.
Erkin sidiq ependi yene nöwette Uyghurlar pütkül millet boyiche basturulushqa uchrawatqan weziyettimu chet'ellerde yashawatqan Uyghurlar arisida “Eger xitayning Uyghurlar siyasitide yumshash körülse, xitay elchixanisidin wiza élip qaytip kétish ümidide yashawatqan bir türküm Uyghurlarning barliqini, shunga bu xil kishilerning nöwettiki jaza lagérliri mesiliside jim turuwélish pozitsiyeside boluwatqanliqi” ni bildürdi.
Fadi zatari maqalisining axirida yene xitay da'irilirining Uyghurlarni türküm-türkümlep lagérlargha qamap, Uyghurlargha qarita pütkül millet boyiche jazalash siyasiti yürgüzüwatqanliqini eyiblep, dunyani Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisige diqqet qilishqa chaqirghan.
“Lagérlar heqqidiki melumatlar ademni qorqunchqa salidu we shürkündüridu. Tarqiliwatqan her xil xewerlerdin u yerdiki ehwalning kishilerde éghir rohi bésim peyda qilghanliqi, netijide bezi Uyghurlarning özini öltürüwélishini keltürüp chiqarghanliqi ashkarilanmaqta. Bu xil lagérlarda Uyghurlar islam dinini eyibleshke, até'izmni qobul qilishqa, xitay dölitige sadaqitini ipadileshke mejburlinidiken. U yerlerde ular xitay kompartiyesining teshwiqatini anglashqa we medhiyeleshke mejbur iken.”
U sözini dawamlashturup mundaq deydu. “Xitay hökümiti bu jaylarni ‛kespiy téxnika terbiyelesh merkezliri‚ dep atashmaqta. Ular bu jaylarda ‛térrorluq idiyelirining aldi éliniwatidu‚ déyishmekte. Eger bu heqiqet bolsa, u halda xitay hökümiti néme üchün xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining bu jaylarni tekshürüshige yol qoymaydu? néme üchün taratqularning shinjanggha bérip musteqil tekshürüshige yol qoymaydu?”
Doktor erkin sidiq ependi nöwettiki Uyghur weziyitining heqiqetenmu mezkur maqalide déyilginidek eng éghir ehwalda ikenlikini bildürdi.
Erkin sidiq ependi xitay hökümiti lagérlargha qamighan milyonlarche Uyghur tutqunlar arisida chet'ellerde yashawatqan Uyghurlarningmu tughqanliri barliqini tekitlidi. U bu xil ehwalda herqaysi döletlerde yerliship qalghan yaki oqush üchün chet'ellerge chiqqan Uyghur oqughuchilarning hazirqi shara'itta jim turuwélish yolini emes, belki lagérlargha qamalghan qérindashliri heqqide ispat bérish, ularning ehwalini dunyagha ashkarilash yolini tallishi kéreklikini ilgiri sürdi. U shundaq qilghandila xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan milliy qirghinchiliq siyasitige qarita xelq'araning diqqitini qozghash imkaniyiti bolidighanliqini we téximu zor qirghinchiliqning aldini élish imkaniyiti yaritilidighanliqini tekitlidi.
Ashkarilinishiche, 2015-yilidin buyan, xitay hökümiti teripidin misir qatarliq döletlerdin mejburiy qayturup kétilgen Uyghur oqughuchilarning hemmisi dégüdek tutqun qilin'ghan. Melum bolushiche, ular awwal “Terbiyelesh merkezliri” namidiki jaza lagérlirigha qamalghan. Kéyin ulargha “Térrorluq teshkilatliri bilen alaqisi bar”, “Bölgünchilik idiyesi bar” dégendek xilmu-xil jinayetler artilip, muddetlik we muddetsiz qamaq jazalirigha höküm qilin'ghan. Nöwette muhajirette yashawatqan Uyghurlarning ijtima'iy taratqularda bergen ispatliridin melum bolushiche, xitay hökümitining atalmish “Kespiy téxnika terbiyelesh merkezliri” namidiki jaza lagérlirigha qamalghan Uyghurlarning melum bir qismini ilgiri oqush we sayahet üchün chet'ellerge chiqqan yaki balilirini chet'ellerde oqutqan Uyghurlar igileydiken.