Qirim tatarliri - shanliq we paji'elik ötmüsh, endishilik kélechek (1)

Yéqinqi waqitlardin buyan peyda bolghan ukra'ina krizisi netijiside qirim yérim arili rusiye bilen ukra'ina arisida jümlidin gherb bilen rusiye arisidiki siyasiy toqunush nuqtisigha aylandi.

Qirim krizisi bilen teng qirimning esli ahaliliridin biri bolghan türkiy tilliq xelq qirim tatarlirining milliy kimliki we qirimning tariximu metbu'atlarning diqqet merkizide bolup keldi. Tarixchilar qirim tatarlirining tarixi kechmishlirini qirimning uzun esirlik siyasiy we xelq'ara munasiwetler tarixi bilen munasiwetlik dep hésablaydu.

Qirim tatarliri kimler

Qirim yérim arili qara déngiz rayonidiki istratégiyilik orni nahayiti yuqiri jay bolup, tarixtin béri qirim türlük qebililer we impériyilerning talishish nuqtisi bolup kelgen. Tarixiy melumatlargha asaslan'ghanda, 8 - esirlerdin bashlap, qirimda türkiy qebililer asasliq salmaqni igilishke yüzlen'gen bolup, kéyinki xazar xanliqi, altun orda xanliqi dewrlirini bashtin kechürüp, axiri 15 - esirge kelgende türkiy tilliq qebililerning qirim xanliqi qurulghan idi. Ene shu dewrdin bashlap, hazirqi qirim tatarliri dep atalghan xelq shekillinishke we rawajlnishqa bashlighan idi.

Qirim tatarliri hazirqi qirim nopusining 13 % ni teshkil qilidu. Ular özlirining milliy tili, medeniyiti we özige xas turmush örp - adetlirini saqlighandin sirt yene, ularning hayat musapiliri qirimning uzun esirlik tarixi jeryani bilen zich baghlan'ghan.

Qirimliq tarixchi e.Chubarofning bash tehrirlikide neshr qilin'ghan “Qirim tatarlirining tarixi we medeniyiti heqqide ochériklar” namliq kitabqa asaslan'ghanda, qirim tatarliri adette özlirini qirim tatarliri, qirimliqlar, qirimlar dégendek namlar bilen ataydu.

Ularning tili türkiy tillar a'ilisining oghuz guruppisigha mensuptur. Türkiyide olturushluq qirim tatar ziyaliysi zefer qaratay ependining éytishiche, til we örp - adetler jehettin ular qazan tatarliridin melum derijide perqliq tereplerge ige. Qirim tatarliri diniy jehette islam dinining sünniy mezhipige mensuptur.

Tatarlarning tarqilishi

Tarqilish jehettin alghanda, ularning pütün dunya boyiche nopusi texminen 400 mingdin artuq bolup, ularning asasliq qisimi, yeni 260 mingdin artuq adem qirimgha jaylashqan. Bulardin bashqa yene özbékistanda 90 ming etrapida, türkiye, ruminiye qatarliq ellerde 24 ming, bolghariyide 3 ming, rusiyide 4 ming etrapida adem yashaydu. Türkiyidiki qirim tatarlirining nopusi mesilisi muhim bolup, bir qisim tatar we türk tarixchiliri her xil tarixiy dewrlerde 5 - 6 milyon qirim tatarining türkiyige köchüp kélip yerleshkenliki, ularning zor köpchilikining türklerge singip ketkenlikini otturigha qoyidu.

Tarixiy musapiler

Qirimda qedimki we ottura esirlerde tawr, skif, sarmat, alan, bolghar, grék, xazar, péchénék, polowis, chérkes, kichik asiya türkliri bolup her xil türkiy tilliq we yawropa tilliridiki xelqler yashighan, uzun mezgillik tarixi jeryanda qedimki bu xelqlerning mutleq köpchiliki hazirqi zaman qirim tatarlirining étnik terkibige qoshulup, hazirqi zaman qirim tatarlirini shekillendürgen. 13 - Esirde qirim mongghullarning hujumigha uchrighan bolup, 13 - esirdin 15 - esirgiche qirim altun orda xanliqining terkipide boldi. Bu waqitlarda qipchaq qebililiri qirimgha yéyilghan bolup, 13 - esirdin bashlap, wolga derya wadiliri we qirimdiki türkiy qebililer omumlashturulup tatarlar dep ataldi. Bolupmu slawiyan xelqliri ularning hemmisini tatarlar yaki, mongghul - tatarliri dégen namlar bilen atidi.

Altun ordining parchilinishigha egiship, 1441 - yili qirim tatarliri özlirining xanini tiklep ayrim xanliq qurdi. Bu xanliq tarixta qirim xanliqi dep atilip deslepte dunay deryasi bilen dnépir deryasi we azof déngizi rayonlirini kontrol qildi.

1478 - Yili, qirim xanliqi rus - slawiyan döletliri bilen bolghan urushlar tüpeylidin osmanli impériyisi bilen ittipaq tüzdi. 16 - Esirning ikkinchi yérimida moskwa döliti qazan xanliqi we astraxan xanliqlirini yoqitish bilen qirim xanliqi bilen moskwa döliti arisidiki küresh ötkürleshti. Buning bilen qirim xanliqining osmanli döliti bilen bolghan ittipaqdashliq munasiwetliri téximu kücheydi.

18 - Esirning béshida rusiye impériyisi bilen osmanli impériyisining qirimni talishishi'i kücheydi. 1736 - Yili rusiye qoshunliri baghchasarayni ishghal qildi. 1783 - Yili, rusiye bilen osmanli arisidiki urushta osmanli impériyisi yéngilip, rusiye qirimni pütünley igilep, qirim xanliqini uzul - késil yoqatti. Shuning bilen qirim xanliqining 3 esirge sozulghan osmanli impériyisining himayisi astidiki döletlik ornigha xatime bérildi.

Rus tarixchiliridin wodarskiy qatarliqlar birliship yazghan “ Qirimning 18 - 20 - esirdiki ahalisi” namliq kitabta körsitilishiche, qirim rusiye qoligha ötkendin kéyin qirim tatarlirining türkiyige yeni osmanli impériyisige köchüsh heriketliri izchil dawamlashti. 19 - Esirning birinchi we ikkinchi yérimida qirim yene osmanli impériyisi bilen rusiye impériyisining talishish nuqtisigha aylinip., ikki qétim keng kölemlik qirim urushi yüz berdi. Bu urushlar jeryanida tatarlar köplep osmanli tewesige köchti. Bu yerdiki ahalilerning köchüsh ehwalliri 20 - esirdimu izchil dawamlashti.