Uyghur diyaridin qoghlan'ghan bir chet'ellikning Uyghur weziyiti heqqidiki guwahliqi (1)

Melumki, Uyghurlarning nöwettiki ehwali künsayin éghirlishishqa qarap yüzlenmekte. Aldinqi mezgillerde bir qisim Uyghur we qazaq shahitlar özlirining Uyghur diyaridiki lagérlarda béshidin kechürgen échinishliq qismetliri yaki özliri seweblik uruq-tughqanlirining tutqun qilinishi heqqide guwahliq bérip, xelq'araning Uyghurlarning nöwettiki weziyitige téximu diqqet qilishi üchün belgilik rol oynighan idi.

Ilgiri Uyghur diyarigha bérip bir mezgil xizmet qilghan, kéyin xitay hökümiti teripidin sewebsizla qoghlan'ghan bir qisim chet'elliklermu yéqinda radiyomiz ziyaritini qobul qilip, Uyghur diyarida öz közi bilen körgen we anglighanlirini anglatti.

Aldinqi hepte amérikiliq bir ayal “Erkin asiya radiyosi” ning Uyghur bölümige xet yézip, özining bir mezgil Uyghur diyaridiki melum bir aliy mektepte turghanliqini, kéyinche xitay hökümiti teripidin mejburiy yosunda qoghlan'ghanliqini, bir wijdan igisi bolush süpiti bilen hazirqi qiyin weziyette Uyghurlargha qandaq yardem qilishi kéreklikini bilelmeywatqanliqini bildürgen idi. Mezkur ayal radiyomiz ziyaritini qobul qilghinida özining shu yerdiki Uyghur xizmetdashliri we oqughuchilirining bixeterlikini közde tutup, özining kimliki we xizmet qilghan ornini ashkarilimasliqimizni telep qildi.

U eng awwal Uyghur diyarigha deslepte barghan chaghdiki héssiyati we oylighanliri heqqide toxtaldi. Uning déyishiche, u Uyghur diyarigha barghan deslepki mezgildila xitay hökümitining Uyghurlarni her jehettin kemsitidighanliqini chongqur derijide hés qilghan iken.

U mundaq deydu: “Men Uyghur diyarigha 2015-yilliri barghan idim, shu waqlardila Uyghurlar bilen hökümet arisida kélishtürgili bolmaydighan bir toqunushning barliqini körüwélish tes emes idi. Méning bir Uyghur dostumning manga dep bérishiche, u burun mektep qorusi ichidila yaghliq chigeleydiken. Biraq 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyin ehwal özgirip, hökümet Uyghurlargha guman neziri bilen qaraydighan weziyet shekilliniptu. Mekteplerde yaghliq chigish chekliniptu.”

Uning qeyt qilishiche, 2009-yilidin kéyin xitay ölkiliridiki méhmanxanilar Uyghurlargha yataq bérishni toxtatqan bolup, eger qarshiliq bildürse méhmanxana xadimliri derhal saqchigha melum qilidiken.

U mundaq deydu: “Uyghur salahiyitidiki adem xitayning qaysi ölkilirige barsun, shu yerdiki méhmanxanilar ularni yataq bilen teminleshni ret qilidiken. Ademler shu waqittimu özining a'ile ezaliri bilen bille turalmaydiken. Bumu bir xil Uyghurlarni weyran qilish usuli iken. Emma men bilidighan ademlerning hemmisidila özlirining lagérlargha tutulushidin qorqidighan bir héssiyat yoq idi. Halbuki, 2017-yili kirishi bilen ehwal pütünley özgerdi.”

U bayanliri dawamida Uyghur diyari weziyitining qachandin bashlap roshen özgirishke bashlighanliqi heqqide tepsiliy toxtaldi. U munularni bayan qildi: “Rayonning weziyitidiki dramatik özgirish 2016-yilining axirliridin bashlandi. Bu xil özgirishning eng tipik namayendisi bolsa kochilardiki qoralliq saqchilarning sani nechche hessilendi. Asasen herbir kocha doqmushida ‛xelqqe qulayliq saqchi ponkiti‚ namidiki saqchixanilar quruldi. Men saqchi ponkiti dégendin köre, ‛saqchi botkisi‚ désem bir az rahet hés qilidikenmen. Eger siz kichik yézilargha sayahetke barsingiz, shu yerdimu undaq ponkitlarni köreleysiz.”

Mezkur chet'ellik ayal Uyghur diyarida turghan mezgilide Uyghurlarning diniy pa'aliyetlirigimu alahide diqqet qilghanliqini éytip ötti.

U mundaq dédi: “Men mektepte yétip qopidighan bezi Uyghur oqughuchilirimning her waxliq tamaqtin kéyin namaz oqughili baridighanliqini körettim. Kéyin mektepte turmaydighan oqughuchilirimningmu namaz oqushni toxtatqanliqini bildim. Mektepning oqughuchilarning roza tutushini cheklesh heqqide nizami bar idi, biraq Uyghur oqughuchilirim bir amallarni qilip roza tutatti. Ular chüshlük dem élishta mektep ashxanisidin tamaq éliwélip, yataqqa qoyup qoyatti we kechte iptarliqta yeytti.”

U yene normal diniy pa'aliyet bilen shughulliniwatqan Uyghur oqughuchilirining weziyet tüptin özgergendin kéyin, diniy pa'aliyitini toxtitishqa mejbur bolghanliqi hem kéyinki mezgilde shu ishliri seweblik iz-déreksiz ghayib bolghanliqini tepsiliy sözlep berdi.

U yene munda dédi: “2017-Yiligha kelgende héchkimning roza tutqanliqini körmidim. Kéyin bilsem, ular mektep tereptin chüshlük tamaq yéyishke zorlinidiken, eger kimki ularning birer nerse yémigenlikini körse derhal pash qilidiken. Mushu sewebtin 2017-yili etiyaz aylirida nurghun adem ghayib bolushqa bashlidi. U chaghlarda téxi héchkim ‛qayta terbiyelep özgertish lagéri‚ deydighan bir yerni bilmeytti. Emma men we bashqilar bu Uyghurken dep bilidighanlarning hemmisi ghayib boldi.”

Ziyaret dawamida biz u ayaldin özi bilidighan Uyghur xizmetdashliri we Uyghur oqughuchiliridin atalmish “Tutup turush lagérliri” gha ekétilgen yaki ekétilmigenlikini sorighinimizda, u özi bilidighan lagérning bir qanche derijige bölinidighanliqi, kishilerning ötküzgen “Sewenliki” ge qarap, mas kelgen lagérgha yollinidighanliqini anglatti. U mundaq dédi: “Méning bir Uyghur dostumning a'ile ezaliridin chet'elge oqushqa chiqqanliri bar ikentuq. Ular meyli qaysi döletke chiqsun, ular uruq-tughqanliri bilen ündidar yaki bashqa yanfon détalliri arqiliq körüshkenla bolsa saqchilar ikkinchi künila ularning öyige kélip, ularni aware qilidiken. Méning bilginim uning bezi a'ile ezaliri yoqap kétiptu, beziliri kichik da'iridiki ‛qayta terbiyelesh kursi‚ gha qatnishiptu. U gerche lagér bolmisimu, u yerde oxshashla hökümetning siyasitini we xitay tilini öginidiken. Uniwérsitéttiki men bilidighan bezi kishiler eger melum bir gepni xata dep qoyghan bolsa, ular undaq siyasiy kursqa hessilep qatnishidiken.”

(Dawami bar)