Хитай мустәбитликиниң яш қурбанлири - доктор саҗидә турсун
2019.01.17

Мән саҗидәни 2012-йили 6-айниң ахирқи бир күни германийә гөттинңен университети түркологийә вә оттура асия тәтқиқати факултетиниң орунлаштурушида өткүзүлгән “уйғур тәтқиқати учришиши” намлиқ көлими кичик, әмма толиму әһмийәтлик бир йиғинда учратқан идим.
Мән қәдимки уйғур тили қолязмилири билән мунасивәтлик доклатимни ахирлаштуруп соалларға җаваб бериш басқучиға кәлгинимдә арқа рәттә олтурған қара чачлиқ оруққина бир қиз орнидин туруп толиму әдәп билән сориди: “кәчүрисиз, мән кичикимдин хәнзучә мәктәпләрдә оқуп чоң болған бир уйғур қизимән. Бүгүнки йиғинға қатнишип, юртимиз вә мәдәнийитимиз һәққидә сунулған бир биридин қиммәтлик тәтқиқат нәтиҗилиридин хәвәрдар болдум вә толиму сөйүндүм. Өзүмниң бу җәһәтләрдә толиму аз нәрсә билидиғанлиқимни һес қилип хиҗил болдум…”
Қизниң әдәп йүзисидин қизирип кәткән йүзидинму көпрәк мени һәйран қалдурғини, қизниң раван инглизчиси болди. Қизниң чирайини көрмигән болсам қизниң ана тили инглизчә болған бири икәнликини пәрәз қилиштин башқа чарә йоқ иди. Йиғин ахирлашқандин кейин саҗидә исимлик бу қиз билән йәнә бир аз сөһбәтлишиш пурситимиз болди. Қизниң туғулған йери қағилиқ наһийәсидин болуп, ичкиридики алий мәктәпләрдә оқушини тамамлиған бу қиз шу йилниң бешида германийәдики мәшһур илмий тәтқиқат җәмийәтлиридин макс-пиланик институтиниң оқуш мукапатиға еришип, докторлуқ мақалисини “шаңхәйдики көчмән уйғурларниң күндилик һаяти” дегән темида йезиватқан икән.
Шу учришиштин кейин бу қиз аилимизниң әң йеқин достлиридин биригә айлинип қалғаниди. 2015-Вә 2016-йиллири саҗидәни бир нәччә қетим университетниң кутупханиси ичидики айримханисида китаблар ичидә көмүлүп олтуруп пүтүн диққити билән ишләватқан һаләттә көрдүм. У өйимизгә кәлгәндә өзиниң кәлгүсидә юртқа қайтип берип ишләйдиғанлиқини, узун йиллардин бери орнидин қимирлиялмай йетиватқан, пүтүн бәдини паләч дадисини толиму сеғинғанлиқини баян қилған иди.
Уйғур дияриниң адәттики әһвали һәққидә соралған соалларға у кәскин қилип, “кәчүрисиз, мән сиясий соалларға җаваб берәлмәймән” дегән иди.
Алдинқи йили 1-айниң оттурилирида уни университет кутупханисида йәнә учраттим. Өткән қетим учратқинимдикигә қариғанда хелила уруқлап қалғаниди. Хелила ишшип қалған оң мәңзини сөз арилиқида аста тутушидин сөзләштә қийниливатқанлиқини билгини болатти. “қаримамсиз ака, имтиһанимни беривелип, бирақла тойға лайиқ давалитай десәм бу чишлирим мақул көрмәйватиду. Имтиһандин бурун бир нәччә мақалә елан қиливелишниму ойлап техиму қаттиқ ишләватимән,” деди у мениң диққәт қилғинимни билип.
Норуз байрими күни саҗидә телефон берип байримимизни тәбриклигәндин кейин авазини бираз юқири көтүрүп, “ака, мақаләмни тапшурдум. Һәтта әң ахирқи имтиһан елинидиған вақитму бекитилди. Имтиһан 6-айда утрехт университетида болмақчи,” деди у.
Саҗидә имтиһанини мувәппәқийәтлик тамамлиғандин кейин гөттингендә йәнә учраштуқ. У маңа “мән юртқа қайтип ата-анамни йоқлап кәлмәкчи болуватимән. юртта болуватқан ишларни аңлап әнсирәпму қеливатимән,” деди. Мән уни бармаслиққа қайта-қайта агаһландурдум. Саҗидә қол телефонидин бир рәсимни маңа көрсәтти. Рәсимдә 50 яшлар чамисидики бир сөңәк бир устихан болуп қалған бир киши созулуп ятатти. “ака, бу мениң дадам. Он нәччә йил бурун дадам техи сөзлийәләйдиған вақитлирида ‛дада қачан орнуңдин турисән? қачан сақийип кетисән?‚ дәп сориғинимда ‛сән чәтәлдә оқуп қайтип кәлгиниңдә орнумдин туруп сени күтүвалимән,‚ дегәниди. Мән дадамни сақайтиш үчүн бармисам болмайду” деди у тарамлап еқиватқан яшлирини сүртүп.
Немә дәп тәсәлли вә мәслиһәт беришимни биләлмидим. Амалсиз униңға ақ йол тиләп хошлаштим. Бир нәччә күндин кейин униң йолға чиққанлиқини аңлидим. Өткән йилниң башлирида бир тонушимиздин униң шу қайтиш сәпиридә үрүмчи айродромиға чүшиши биләнла тутқун қилинғанлиқини, бир мәзгил үрүмчидә тутуп турулғандин кейин, юрти қағилиққа йөткәп җаза лагериға мәһкум қилинғанлиқини аңлидим. Униң башқилар билән көрүшүшигиму рухсәт қилинмайдикән.
Саҗидә 2017-йили юртқа қайтип 3 айдин кейин йилларчә уни күткән дадиси әмдиликтә өйидин анчә йирақ болмиған қараңға өйдә йетиватқан қизини артуқчә күтәлмәпту. Дадиси аләмдин өткәндиму униң өйигә бир беришиға рухсәт қилинмапту. Униңдин кейин шунчә сүрүштүрүпму униң һеч хәвирини алғили болмиди.
Йеқинда бирдинла макс-планк институтиға телефон берип синап беқиш әқлимгә кәлди. Һазир саҗидәниң ишлириға мәсул болуватқан бир хизмәтдишини тепишим анчә қийин болмиди. Әмма у саҗидәгә йәнә бир аваричилик болуп қелишидин әнсиридимикин, соаллиримға җаваб беришкә алдиримай, алди билән мениң кимликимни алаһидә сүрүштүрди. Мән саҗидә һәққидә билидиғанлиримни бир қур баян қилип өткәндин кейинла, саҗидә һәққидә билидиғанлирини мән билән ортақлишишни мувапиқ көрди.
Мухбир: саҗидә һәққидә билимән. Униң юртта қолға елинғанлиқидин хәвирим бар. Әмма униң қайтип кәлгән-кәлмигәнликини билмәймән. Сиз йеқинда …
Тәтқиқатчи: у техичә хитайда.
Мухбир: у тоғрилиқ бирәр йеңилиқ аңлидиңизму?
Тәтқиқатчи: һә-ә, өткән һәптә ахири.
Мухбир: у йәнила шу җаза лагерида йетиветиптиму яки қоюп берилиптиму?
Тәтқиқатчи: яқ. У давамлиқ шу йәрдә икән. Мәнму ениқ чүшәнмидим. … Давамлиқ шу йәрдә. У бәзи күнлири қисқа вақитлиқ сиртқа чиқалайдикән. Әмма йәнила шу йәрдә икән.
Мухбир: кейинки вақитларда униң билән елхәт яки башқичә бир усул билән алақилишиш имканийитиңиз болдиму?
Тәтқиқатчи: шундақ. Униң бир хизмәт орниға илтимас қилиши тәләп қилинип, йүннәндики бир орунға илтимас қилипту вә у йәрдин бир чақириқ тапшурувапту. Әмма улар униң у йәргә беришиға йоқ қоймапту. Мәнму елхәттин у тәклипнамини көрдүм. Әмма униң беришиға йол қоюлмапту. Мәнму ениқ билмидим. Зади немә иш болуватқанлиқини ениқ биләлмидим. Мән униңға елхәт арқилиқ униң докторлуқ унвани гуваһнамисини вә башқа материяллирини әвәтип бәрдим.
Программимизниң баш қәһримани доктор саҗидә турсун 1986-йили ақсу шәһиридә дуняға кәлгән. Башланғуч мәктәптики мәзгилидә әслидә биңтуәнниң бир хизмәтчиси болған дадиси хизмәт җәрянида еғир яриланғандин кейин, әсли юрти қағилиққа көчкән икән. Кичикидин хитай мәктәплиридә оқуған саҗидә шәнши педагогика университети, ғәрбий-шимал милләтләр тәтқиқат мәркизиниң милләтшунаслиқ кәспидә оқуған. 2009-Йили 4-айда “уйғур көчмәнлириниң чоң шәһәрләргә көчүши” дегән темидики мақалиси билән магистирлиқ унваниға еришкән. 2013-Йили германийәдики мәшһур тәтқиқат орунлиридин макс-планк институтниң оқуш мукапатиға еришип, 2016-йили “җинс, милләт вә дин: шаңхәйдики уйғур арзусини чүшиниш” дегән темидики мақалиси билән антропологийә кәспи бойичә докторлуқ унваниға еришкән. Саҗидә юртиға қайтиш сәпиригә чиқиш алдида тәйвәндики җаң җиңго фондиниң доктор-ашти оқуш мукапатиға еришип, “хитайдики вә явропадики уйғур ресторанлири һәққидә тәтқиқат” темисидики тәтқиқатини башлиған икән.