Proféssor shya ming: saqalgha qamaq jazasi bérish kishining jismaniy turqini kontrol qilishqa urun'ghanliq

Muxbirimiz erkin
2015.04.06
qeshqer-bazar-uyghur.jpg Qeshqerning melum baziridiki Uyghurlar. 2013-Yili 9-noyabir.
AFP

Qeshqer sot mehkimisining yéqinda saqal we hijapliq bir jüp Uyghur er-ayalni ayrim-ayrim 6 yilliq we 2 yilliq qamaq jazasigha höküm qilishi, dunyadiki barliq chong axbarat wasitiliride xewer qilindi. Mezkur weqe dunyada zor ghulghula qozghighan.

Qeshqer sot mehkimisining qarari xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, Uyghur pa'aliyetchiler, öktichi we bezi chet'ellik mutexessisilerning tenqidige uchrap, bu, jismaniy qiyapetke qaritilghan hujum, dep eyiblen'gen idi.

Biraq xitayning bezi hökümet mutexessisliri, bu tenqidlerni ret qilip, bu xil diniy kiyim-kécheklerning térrorluq keypiyat peyda qilidighanliqini, shunga, uni cheklesh toghra ikenlikini ilgiri sürgen. Sotning qararini qollighan xitay hökümet mutexessislirining biri, béyjingliq Uyghur mesililiri tetqiqatchisi jyang yawyung.

U yéqinda, xongkong “Eynek” gézitige qilghan sözide, hijap, burqa, saqal qatarliq küchlük diniy ashqunluq tüsige ige kiyim-kéchekler. Uni kiyish bir xil térrorluq keypiyati peyda qilidu. Shunga, ammiwi sorunlarda bu xil kiyim-kécheklerni cheklesh eyibligüdek nerse emes, dégen.

Uning qarishiche, bu xil kiyim, kéchek we qiyapetler diniy ashqunluqning alametlirining bir xil türi, shunga, u ammiwiy sorunlarda qanunning cheklimisige uchrishi kérek. Biraq qeshqer sot mehkimisining qarari Uyghur ilide kishilerning jismaniy turqiy we qiyapet erkinlikining chek-chégrisi qeyergichilik, dégen so'alni peyda qildi.

Amérika nyuyork sheherlik uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya ming ependining qarishiche, qeshqer sot mehkimisining qararining aqlighudek héchqandaq teripi yoq. Kishige saqili, yaghliqi seweblik qamaq jazasi bérish, kishining jismaniy turqini kontrol qilishqa urun'ghanliqtur.

U mundaq dédi: “Bu shexsning kiyim-kéchikige arilashqanliq. Biz musulman ayallirining chümbilige arilashqanliqini körduq. Junggo hökümiti séning chümbilingni éliwétishimiz, séni zamaniwiylashturush, deydu. Erkeklerning bolsa jismaniy turqi kiyim-kéchek we yaki saqiligha arilashti. Lékin méningche, ré'alliq shu, junggo hökümiti bir qanche yildin buyan hoquqdarliq, hoquq merkeziyetchilik tüsini élishqa bashlidi. Uning herikiti shexslerning turmushigha qeder kéngeymekte. Ochuqraq qilip éytqanda, uning bi'ologiyilik kontrolluqi kishining jismaniyitige qarap mangdi. Bu tipik dölet qanunining cheksiz kéngiyishidur. Uning meqsiti, séning herikitingni kontrol qilipla qalmay, séning idiyengni kontrol qilish idi. Biraq hazir bolsa u, séning jismaniy turqungni kontrol qilip, uninggha ige bolushqa urunuwatidu.”

Proféssor shya mingning körsitishiche, jyang yawyungning qeshqerdiki sot toghriliq qilghan sözi démokratik ellerdiki ziyaliylar bilen diktator döletlerdiki ziyaliylarning pikir qilish jehettiki tüp perqini namayan qilip bergen.

U mundaq dédi: “Bu yerdin hoquq merkezleshken diktator döletler bilen démokratik döletlerning tüp perqini körüwélishqa bolidu. Shuning bilen birge, échiwétilgen jem'iyetlerdiki ziyaliylar bilen békinme, istibdat döletlerdiki ziyaliylarning perqini körüwélishqa bolidu. Ularning otturisida tüp perq shu, démokrattik ellerde jem'iyet döletning aldida turidu. Yeni dölet muhim emes, muhimi bizning mehellimiz, bizning kishilik erkinlikimiz, bizning diniy étiqadimiz, a'ile, ma'arip mesilimiz, karxana we puqralar.

Döletning wezipisi ularni qoghdash, ular otturisidiki ziddiyet we tonushlarni muresse qilish. Bu arqiliq jem'iyetning her qaysi qatlam we éléméntlirining tinch birge yashishigha kapaletlik qilish. Bu biz démokrattik döletlerdiki tüp munasiwet. Biraq junggo mesilige undaq qarimaydu. U jem'iyetning barliq éléméntlirigha döletchilik nuqtisidin mu'amile qilidu. Shunga, ijtima'iy éléméntlar junggoda memuriy wasitiler arqiliq tunjuqturulup, dölet hemme nersige ige böliwalghan.

Hazir bolsa u diniy étiqadni basturuwatidu. Yéqinda qeshqerde yüz bergen weqe buning tipik misali. Bu weqening mahiyiti Uyghur jem'iyitining diniy toqulmisigha buzghunchiliq qilishni meqset qilidu, xalas.

Lékin xitayning “Shinjang mutexessisi” jyang yawyung “Eynek” gézitige qilghan sözide yene, Uyghur ilida, bolupmu qeshqerde ayallarning jilbap kiyishi, erkeklerning saqal qoyushi Uyghurlarning en'eniwi milliy aditi emeslikini ilgiri sürgen. Uning qarishiche, bu xil qiyapet Uyghurlargha ottura sherqtiki radikal islami guruhlardin tarqalghaniken.

U, “Bu xil gheyriy kiyimler diniy ashqunluqning belgisi” dep körsitip, “Bu xil küchlük diniy tüske ige alametler ammiwi turmush tertipige bésim shekillendürüp, térrorluq keypiyat peyda qilidu” dégen.

Lékin proféssor shya ming jyang yawyungning pikrini tenqidlep, uning sözining özi bir xil ashqunluq, dep körsetti. Uning qarishiche, xitay hökümitining diniy ashqunluqqa qarshi turush namida qollan'ghan tedbirlirining özi bir xil ashqunluqken. U buni dölet radikalizm, dep körsetti.

Shya ming: “Junggo kompartiyesi emeliyette ashqunluq arqiliq dölet bashquruwatidu. U buningda marksizm, maw zédung, shi jinping we maw zédungning medeniyet inqilabidiki wasitilirini qollandi. Lékin u radikalliq bilen birge yene, térrorluqni qollandi. Némishqa dégende u shinjangliqlarni rehimsizlik bilen basturup, qanun tüzümni chetke qayrip qoydi. U hazir Uyghurlargha oq chiqirip qirghin qilsa bolidighan boldi. U tibet we Uyghurlargha qoralliq saqchilarni salsa bolidu. Ular yene xenzulargha oxshashla qoral ishlitiwatidu. Buning özi dölet térrorluqidur.”

Uning qarishiche, xitay hökümiti özining hazirqi térrorluq we ashqunluq herikitige derhal xatime bérip, her qaysi millet we jem'iyetning her qaysi qatlimidiki xelqler bilen yarishish yoligha méngishi kérek. Bolmisa xitayning dölet térrorluq we dölet radikalizmliq xa'ishi uning parchilinishini keltürüp chiqiridu.

U mundaq dédi: “Némishqa? chünki, dölet térrorluqi we dölet radikalizmi xongkong xelqining könglige yaqamdu? xongkongda xelqning merkezni ishghal qilish herikiti bar. Bu xil heriket teywenlikler üchün oxshashla qorqunchluq. Teywenliklerning quyash herikiti bar. Bu yene, tibetlerni bi'aram qilidu. Ulardiki musteqilliq arzusini kücheytidu. Bu ehwalda shinjangliqlar musteqilliq telipini téximu qattiq ipadileydu. Shunga, emeliyette döletning parchilinishini kompartiye peyda qiliwatidu.

Qeshqerde bir jüp er-ayalning saqal we hijap seweblik qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini eng burun “Shinjang iqtisadi géziti” xewer qilghan. Biraq uzun ötmey bu xewer xitay tor betliridin öchürüwétilgen. Arqidinla namsiz bir muxbir torda kechürüm sorash xéti élan qilip, bu xewer toghra pakitlarni asas qilip yézilmighanliqi, shuning üchün epu soraydighanliqini bildürgen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.