D u q tayland hökümitini Uyghur musapirlirining heq-hoquqi we arzusigha hörmet qilishqa chaqirdi

Taylandiki Uyghur musapirlar turuwatqan lagérdin körünüsh. 2014-Yili iyun.

D u q 5‏-mart bayanat élan qilip, tayland saqchilirining bangkok musapirlarni yighiwélish merkizide yétiwatqan 6 neper Uyghur musapirni urghanliqigha naraziliq bildürüp, tayland hökümitini xelq'ara qanun we “B d t musapirlar ehdinamisi” ge emel qilishqa chaqirghan.

D u q ning ashkarilishiche, saqchilar 29‏-féwral bangkok köchmenler yighiwélish merkizidiki ömer osman, muhemmet yüsüp, éli muhemmet, ablikim, abdu'éziz qatarliq 6 Uyghur musapirni urup yarilandurghan.

D u q yaridarlarning birining ehwali nisbeten jiddiy ikenlikini bildürüp, ularning dawalinishigha yol qoyushni telep qilghan idi. Saqchilarning Uyghur musapirlirini urush weqesi del shu bangkok köchmenlerni yighiwélish merkizide yüz bergen.

D u q ijra'iye komitéti mudiri dolqun eysa ependining bildürüshiche, jédel Uyghurlar bilen köchmenler merkizidiki bashqa milletler otturisida partlap, uninggha saqchilar arilashqan.

Dolqun eysa: “U yerde 6 bala bashqa milletlerdin bolghanlar bilen bille shu tutup turush lagéridiki yoghan bir zalgha solan'ghan oxshaydu. 20-30 Adem bir yerde turidighan gepken. Bir téléwizor bar oxshaydu. Bashqa milletler sériq téléwizor körgenlikini, shuning bilen bu balilar buni körseng bolmaydu, bundaq nersilerni körme, dep ulargha tewsiyelerni qilghan. Emma ular, séning néme chatiqing, dep ularni urghan oxshaydu. Shuning bilen jédel chiqip saqchilar kirgen. Her halda bizning balilar til bilmigechke, uning üstige bashqilar köp sanliq bolghachqa, saqchilar u balilarni qarilighan bolsa kérek, sen chataq chiqarding dep, bularni rézinke kaltek, yaghach kaltekler bilen urghan iken, jinayetchiler tutup bergen, saqchilar uruptu.” dédi.

Dolqun eysaning bildürüshiche, Uyghurlarning ikkisi béshidin yarilan'ghan, qalghan 4 nepiri oxshimighan derijide zeximlen'gen. Yaridar Uyghurlar doxturxanigha bérishni telep qilghan bolsimu, lékin saqchilar ret qilghan.

Dolqun eysa, tayland saqchilirining Uyghur musapirlargha tutqan mu'amilisi nacharliship kétiwatqanliqini bildürüp, “Bu bizning endishimizni kücheytiwatidu” dédi.

Dolqun eysa: “U yerlerde bir melumatqa qarighanda 58, yene bir melumatqa qarighanda 60 Uyghur bar. Bangkoktiki merkizi tutup turush ornida 27 kishi bar iken. Qalghanlar yene bashqa yerlerde turuwatidu. Ularning mesilisi hazirgha qeder éniq bolmay turuwatidu. Bizmu b d t musapirlar aliy komissariyati bilen bu mesilini bir qanche qétim körüshken bolduq. D u q ning bashqa rehberliri türk hökümiti bilen, rabiye qadir xanim amérika hökümiti bilen gérmaniye hökümiti bilen ularni chaqqanraq yötkep kétish heqqide söhbetler boluwatidu. Téxi éniq bir néme yoq, emma saqchilarning ulargha bolghan pozitsiyesi nacharliship ketken” dep körsetti.

Biz bangkok köchmenlerni yighiwélish merkizige, taylandning washin'gtondiki elchixanisigha téléfon qilip, tayland da'irilirining inkasini élishqa tirishqan bolsaqmu, emma ular téléfonimizni almidi.

Sherqiy jenubi asiyadiki Uyghur musapirlar mesilisi 2014, 2015‏-yili türkiye, xitay we tayland otturisidiki nazuk diplomatik mesilige aylinip, xelq'araning diqqitini tartqan.

Xitay hökümiti musapirlarni “Térrorluq” qa baghlap eyibleshke urun'ghan bolsimu, emma xelq'ara jama'et pikri musapirlar mesilisini xitayning siyasiti keltürüp chiqarghanliqini ilgiri sürüp, xitay hökümitining musapirlarning qéchishini toxtitish niyiti bolsa, Uyghur ilidiki basturush we kemsitishke xatime bérishi kéreklikini tekitligen idi.

Amérika nyu-yorktiki uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya ming, Uyghur musapirlar mesilisini xitayning “Dölet bashqurushtiki meghlubiyiti” deydu.

Shya ming: “Buningdiki mes'uliyetni hökümet üstige élishi kérek. Uyghur mesilisi noqul milliy mesile bolghan bolsa, buni nahayiti asan hel qilghili bolatti. Shinjangda nurghun xitay bar, xitaylar ketsila mesile hel bolidu. Bolmisa shinjangdiki pütün xitaylarni bir sheherge toplisa, mesilen, ürümchige toplap uni mexsus xitaylar olturushluq sheher qilsila mesile hel bolidighu? lékin bu yerdiki mesile u emes, yeni mesile noqul milliy mesile emes. Mesile bu yerdiki dölet bashqurushning meghlup bolghanliqidur.” dédi.

Proféssor shya mingning qarishiche, iqtisadiy amil Uyghur mesilisidiki seweblerning biri bolsimu, emma xitayning medeniyet, din, örp-adet we bashqa jehetlerdiki bésimi Uyghur mesilisidiki asasliq amil.

U, bu xil bésim Uyghurlarni panahliq izdeshke mejburlawatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Iqtisadiy seweb bir amil, biraq bu hel qilghuch amil emes. Éhtimal bezi Uyghur yashlirining xizmetke orunlishishi qiyin bolushi mumkin, emma ularning xizmetke orunlishish yoli pütünley taqiwétildi, dégili bolmaydu. Bir az tirishsa yenila ulargha bezi qanallar ochuq. Emma eng zor tosalghu bashqa jehetlerdiki mesilen, milliy, diniy, medeniyet jehetlerdiki mesililerde.

Uyghurlar uzun yilliq tarixida özining xas medeniyet, étiqad sistémisini qurghan. Ularning yémek-ichmek adetliridin tartip kishilik munasiwetlerdiki adetliri xitaylargha peqet oxshimaydu. Mana bu sahe hazir xitay jem'iyitining bolsun yaki dölet siyasitining bolsun ghayet zor bésimigha uchrap, Uyghurlarni her xil qutulush yollirini sinap körüshke mejburlawatidu.”

Dolqun eysa, taylandtiki Uyghurlarning xitaygha qayturup bérilishtek xeterlik ehwal dawamlishiwatqanliqini bildürüp, bangkok hökümitining ularni dawamliq tutup turushi “Qayghu we endishilirimizni kücheytiwatidu” dédi.

Dolqun eysa: “Tayland hökümitining pozitsiyesi nahayiti müjmel. Türk hökümiti bularni biz alimiz, dep tashqi ishlar ministirliqi bolsun, bash ministir dawut'oghlu bolsun ipadilirini bildürgen. Emma tayland hökümiti bularni türkiyege ötküzüp bérish mesiliside ijabiy qedem basmaywatidu. Buning seweblirining némilikini démeywatidu.
Biz munasiwetlik yerlerdin buning sewebini bilishke tirishtuq, emma tayland hökümiti bu mesilide néme üchün bularni türkiye biz alimiz dégende bermeydu. Bu yerde qandaq oyunlar bar, tayland hökümiti ularni némishqa arqigha kéchiktüridu, némishqa ruxset qilmaydu. Buningda éniq bir nerse yoq. Bizning bu mesilige qarita qayghu we endishilirimiz bar” dep körsetti.

Tayland hökümiti Uyghur musapirlar mesiliside türkiye bilen xitayning otturida qélip, her ikki terepni “Renjitip qoymasliq” yolini tutqan. U 2015‏-yili 8‏-ayda 180 din artuq Uyghur musapirni türkiyege yolgha sélip, arqidinla 109 neper Uyghurni xitaygha ötküzüp bergen idi.