Xitay térritoriyesidiki milletler we diniy guruhlarning yash rehberliri yighini tokyoda ötküzüldi

Xitay térritoriyisidiki milletler we diniy guruhlar yash rehberlirining yighinida (soldin onggha) enwerjan ependi, zubeyre shemsidin xanim we turmuhemmet hashim ependiler xatire sürette. 2017-Yili 12-noyabir, tokyo.

Amérikidiki xitay öktichi teshkilati “Puqralar küchi” ning uyushturushi bilen 14‏-noyabir küni yaponiye paytexti tokyoda xitay térritoriyesidiki milletler we diniy guruhlarning yash rehberliri yighini ötküzülgen.

Tokyodiki yaponiye döletlik olimpik yash-ösmürler merkizining yighin zalida ötküzülgen mezkur yighin'gha yawropa, amérika, teywen, yaponiye qatarliq ellerdiki kishilik hoquq we öktichi teshkilatlar, diniy guruhlar qatnashqan.

Uyghurlargha wakaliten amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemshidin bilen yawropadiki ilham toxtini qollash guruppisining mes'uli enwer jan qatnashqan.

Mezkur yighinda kishilerning eng diqqitini tartqan shexs amérika prézidénti donlad trampning sabiq bash istratégiye meslihetchisi stéf bennon boldi. U yighinda nutuq sözlep, amérika-xitay munasiwetlirining jiddiy xirisigha duch kéliwatqanliqini bildürgen. Uning qeyt qilishiche, prézdébnt trampning hazir yürgüzüwatqan amérikani 1‏-orun'gha qoyush siyasitining meqsiti xitaygha taqabil turushken. U, xitayning hazirqi halgha kélishige burunqi amérika hökümetlirining “Xata” siyasiti seweb bolghanliqini ilgiri sürgen.

Stif bennon mundaq deydu: “Amérika qoshma shatatliri ötken 20-30 yilda xitaygha qandaq mu'amile qildi? amérika serxilliri xitayning bash kötürüshige qandaq pozitsiye tutti, qéni, biz bu mesililerni sözliship baqayli. Prézidént nikson 1970‏-yillarning bashliri amérikani jümlidin gherbning ishikini xitaygha achqandin béri, bizning dölitimizdiki serxillarda intayin xata bir chüshenche mewjut bolup keldi. Ular xitay güllense, xitay iqtisadi tereqqiy qilsa, bu démokratiyining küchiyishige türtke bolidu. Xitay bay bolghanséri, libiral démokratiye we erkin bazar igilikige qarap mangidu, dep qaridi. Biraq biz ötken 10 yilda buning eksige qarap mangghanliqini körduq.”

Stéf bennonning qarishiche, xitay rehberlirining pilani 2025‏-yili dunyadiki 1‏-chong iqtisadi döletke aylinip, amérikaning ornini igillesh, 2035‏-yili dunyadiki hökümran döletke aylinishken. U, “Hazir amérika serxilliri néme üchün bu xataliqqa yol qoydi, dégen so'alni sorashning waqti keldi,” deydu.

Stéf bennon yene mundaq deydu: “Bu kichik xataliq emes, prézidént tramp buni kichik istiratigiyelik xataliq emes, belki nahayiti zor tüp istiratigiyelik xataliq, dep körsetti. Bu amérika we uning yawropa we pütkül asiyadiki ittipaqdashlirini passip orun'gha chüshürüp qoydi. Halbuki xitay we xitay rehberlirining héchqachan xelq'ara qa'ide‏-tüzümlerge emel qilish deydighan derdi bolup baqmidi. Ularning öz pilani bar idi. Ular özining pilanlirini dadilliq bilen yolgha qoydi. Shu so'alni sorash kérek, bizning we pütün gherbning serxilliri shunchilik hamaqetmidi? bu serxiller xitayda yüz bériwatqan özgirishlerge qarap turdi. Kishiler bu özgirishlerge ya köz yumdi ya körmeske saldi. Buning jawabini sorash waqti keldi,” dédi.

Tokyoda ötküzülgen “Milletler, diniy guruhlar rehberlirining öz ara ara di'alogi” namidiki bu yighin uning 12‏-qétim ötküzülishidur. Bu yighin her yili bir qétim amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi bilen teywen démokratiye fondining yardimi we “Puqralar küchi teshkilati” ning sahibxaniliqida ötküzülüp kelgen idi.

Bu qétimqi yighinning yene bir muhim küntertipi “Puqralar küchi teshkilati” ning “Puqralar küchi mukapati” ni tarqitish boldi. Mezkur mukapat bu yil sabiq yaponiye parlamént ezasi, kishilik hoquq pa'aliyetchisi makino sé'ishu ependi, xitay türmisidiki ataqliq quyghur öktichi ziyaliysi ilham toxti, türmidiki xitay kishilik hoquq adwokati li xépingning ayali wang shyawling qatarliq ücheylen'ge layiq körölgen.

Yighinda mukapatni ilham toxtigha wakaliten enwer jan tapshuruwalghan. U, yighinda sözligen sözide, “Bu mukapat ilham toxtining qilghan xizmetlirining étirap qilin'ghanliqining béshariti,” dep körsetti.

Enwerjan mundaq dédi: “Bügün men bu yerde ilham toxtigha wakaliten bu qimmetlik mukapatni tapshuriwalghanliqimdin pexirlinimen. Uning özi xitay türmiside, uning a'ile ezaliri bolsa bu murasimgha qatnishalmidi. Méning bu mukapatni tapshuruwélishim uning Uyghur-xitay we bashqa milletlerning öz ara hörmet, milliy inaqliq asasidiki teng mewjut bolup turushini algha sürüsh yolida qilghan xi'izmetlirining étirap qilin'ghanliqining béshariti. Men tapshuruwalghan bu mukapat yene bizning ortaq nishanimiz yolidiki yardem we hemkarliqning ipadisi,” dédi.

Enwerjan ependi yighinda yene xitay da'irilirini milletler ittipaqliqini mejburlash, ittipaqliqini memuriy wasitiler bilen emelge ashurushqa urunush bilen tenqid qilghan.

U ilham toxtini hindistan rehbiri gendi we jenubiy afriqa rehbiri mandila bilen sélishturup mundaq deydu: “Biz hemmimiz shu pakitqa guwahchi bolduq. Ilham toxti neq bu kishilerning idiyisi üchün küresh qildi. U öz xelqining hoquqi üchün özining hemme nersisini qurban qildi. Ilham toxti toghra éytqan, meyli Uyghurlar bolsun we yaki xitaylar bolsun, her ikki millet köp xil milletlerning öz ara qoshulushining mehsuli. Halbuki, men milletler inaqliqi, dégen uqumni xata chüshinishke qarshi. Bashqa milletlerni memuriy wastilarni qollinip, bir yerde tutup turush, buninggha küch ishlitish bölünüshni keltürüp chiqiridu. Öz ara bir birini qobul qilish, köp xilliqni righbetlendürüsh, inaqliq we ittipaqliqni kücheytidu. Biraq xitay hökümiti buninggha xilap halda öz ara nepret we naraziliqning uruqini chachmaqta.”

Yighinda “Puqralar küchi teshkilati” ning mu'awin re'isi, yighinning bash riyasetchisi doktor xen lyanchaw, ilham toxtining néme üchün “Puqrlar küchi mukapati” gha layiq körülgenlikini chüshendürüp, “U Uyghurlar bilen xitayla r otturisidiki tinchliq, di'alog we öz ara chüshünishni algha sürüshke tiriship kelgen,” deydu.

Xen lyanchaw mundaq dédi: “Bügün biz ilham toxtigha 2017‏-yilliq puqrallar küchi mukapatini sherep bilen layiq körüp, uning Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki tinchliq, di'alog we öz ara chüshünishni algha sürüsh, Uyghurlarning xitayda qanuni jehettin kapaletke ige qilin'ghan medeniyet, din we til jehettiki teng barawerlik hoquqini qolgha keltürüsh yolida körsetken tirishchanliqini étirap qiliwatimiz... Gerche u xitayning shinjangdiki igilik hoquqigha qarshi chiqmighan, peqet az sanliq milletlerning xitay qanunidiki hoquqini telep qilghan bolsimu, biraq u buning üchün éghir bedel tölidi,” dédi.

Tokyoda ötküzülgen 4 künlük yighinda, yighin'gha qatnashquchilar xitay kompartiyesining 19‏-qurultiyidin kéyinki yéngi xiris we pursetler, asiyadiki démokratik döletler ittipaqini qurup, xitayning tesiri we uning tehditige taqabil turush, xitayning asiyadiki démokrattik ellerge singip kirishi, tesiri we buning tehditi, b d t kishilik hoquq mixanimizimi we amérikaning magnitistikiy yer shari kishilik hoquq qanunidin paydilinip, kishilik hoquq buzghunchilirigha taqabil turush qatarliq mesililer muzakire qilghan.

Bu qétimqi yighin'gha yene amérika dölet mejlisining awam palata ezasi nensi pelusi, kristofir simis, rendi xulgrén, jéymi raskén, kéngesh palata ezasi maykél rubiyo, téd kruz qatarliq siyasetchiler, d u q ning aliy rehbiri rabiye qadir xanim, tibet rohaniy rehbiri dalay lama qatarliqlar tebrik sözi ewetken. 14‏-Noyabir bashlan'ghan mezkur yighin jüme küni axirlishidiken.