Amérika prézidénti trampning xitay ziyaritide kishilik hoquqni tekitlesh chaqiriqliri kücheymekte

Amérika prézidénti donald trampning xitaydiki ziyariti charshenbe küni chüshtin kéyin resmiy bashlandi. Uning bu ziyariti amérika hökümitining xitaygha qaritidighan siyasitini körüp yétishte intayin muhim dep qariliwatqan bolghachqa küchlük diqqet qozghimaqta.

Prézidént trampning xitay ziyariti, shi jinping öktichi awazlarni basturushi qattiq éghirlashqan bir mezgilge toghra kelgen bolghachqa xelq'araliq kishilik hoquq organliri buni xitaygha bésim ishlitidighan intayin muhim purset, dep qarimaqta.

Shunga amérikidiki kishilik hoquq organliri prézidént trampqa qattiq bésim ishletmekte. Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri komitétining bashliqi, kéngesh palata ezasi marko rubiyo we mu'awin bashliqi kiris simismu prézidént trampqa mektup yollap, kishilik hoquq mesilisini tilgha élishning muhim ehmiyitini tekitligen.

Ular mektupida, prézidént trampni töwendiki bir qanche muhim mesililer üstide agahlandurghan. Birinchisi, intérnét erkinliki. Ular intérnét erkinlikining hem amérika iqtisadi we kishilik hoquq menpe'etlirige chétilidighanliqini eskertip, amérika hökümitini xitaydiki intérnét erkinlikige qoyuluwatqan cheklimige qarshi turidighan amallar üstide izdinishke chaqirghan. Ikkinchisi, xitay hökümiti qayturup bérishni telep qilghan kishilerni qachan xitaydiki edliye sistémisi ochuq-ashkariliq we adilliq jehette xelq'ara ölchemlerge yetmigüche qayturup bermeslik. Üchinchisi, xongkong alahide rayonining démokratik tüzümini qoghdashni amérikaning muhim kün tertipi qilish. Tötinchisi, xitayda turuwatqan amérika puqraliri we ularning a'ile-tawabi'atlirini qoghdash we shundaqla xitaydiki siyasiy mehbuslarning azad qilinish mesilisige jiddiy qarash. Bu madda ichide, türmidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtiningmu ismi yer alghan bolup, tramp hökümiti jyang tiyenyung, tang jingling, ilham toxti, gaw jishing, lyu shya qatarliqlarning mesilisige köngül bölüshke chaqirilghan. Uningda yene xitay türmiliride alahazel 1400 neperdin artuq siyasiy jinayetchi bar dep texmin qilinidighanliqi eskertilgen.

Bayanatta beshinchi bolup, xitay hökümitining wénsu'éla prézidénti, diktator nikolas maduruni iqtisadiy jehettin qollawatqanliqi, prézidént trampning bu yardemni toxtitish toghrisida xitaygha bésim qilishi kérekliki eskertilgen. Ular bayanatida xelq'ara qanunlargha, démokratiyige hörmet qilidighan bir xitayning meydan'gha kélishi, xitay xelqi bilen amérika xelqining uzun muddetlik ténchliqi üchün paydiliq, dégen.

“Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi sarah kuk xanimmu amérikaning xitaydiki kishilik hoquq weziyitige köngül bölüshining aqiwette amérikaning özi üchün paydiliq ikenlikini eskertti. U mundaq dédi :

“Menche, yuqiridiki mesililerni herqandaq bir démokratik hökümet shi jinping bilen bolghan uchrishishlirida otturigha qoyushi kérek, dep oylaymen. Bu mesililerni peqet bir kishilik hoquq mesilisi emes, belki bir istratégiye mesilisi dep qarash kérek. ‛erkinlik sariyi‚ kishilik hoquq mesilisini tilgha almasliq-bir istratégiyilik xataliq bolidu, dep qaraydu. Eger amérika xitaydiki kishilik hoquq weziyitige köngül bölse, u xitay puqralirighila emes, belki amérikaning siyasiy, iqtisadiy we xewpsizlik menpe'etlirigimu paydiliq bolidu. Buning eng tipik örniki, xitaydiki intérnét erkinliki mesilisi. Xitay ‛intérnét bixeterliki qanuni‚ ni élan qilghan bolsimu, emma intérnét erkinlikini qattiq cheklime astigha aldi. U xitaydiki nurghun amérika shirketlirining menpe'itige we jümlidin amérika iqtisadigha milyardlarche dollar ziyan saldi. Mana bu nuqtidin qarighanda, xitay xelqige ziyan bériwatqan kishilik hoquq mesililirini amérika xelqi we amérikaning menpe'etliridin ayrip qarashqa bolmaydu”.

Xelq'ara kechürüm teshkilati, prézidént trampning adette özining köz qarashlirini tiwittér torida élan qilishni yaxshi köridighan aditini chiqish qilip turup, adette tiwittér torigha nahayiti köp uchur yollaydighan prézidént trampning xitayda tiwittér cheklen'gen bolghachqa tiwit qilalmasliqi mumkinlikini, tiwit qilghan teqdirdimu uning uchurlirini xitayda héchkimning körelmeydighanliqini bildürgen. Xelq'ara kechürüm teshkilati prézidént tramptin xitayda otturigha qoyushini ümid qilidighan töwendiki 4 mesilini otturigha qoyghan. Ular, shimaliy koréyelik panahlan'ghuchilarning xitaydin qayturulushi, Uyghurlarning pütün millet gewdisi bilen “Térrorchi” mu'amilisige uchrishi, axbarat we intérnét erkinliki we shundaqla türmide ölüp ketken nobél mukapati sahibi lyu shyawboning ayali lyu shyaning azad qilinishi.

Bayanattiki Uyghurlargha a'it qisimda mundaq dep yézilghan: “Eger siz bir Uyghur bolsingiz, u halda siz heremge öz aldingizgha hejge barghanliqingiz üchün türmige élinishingiz mumkin. Yéqindin buyanqi xewerlerde, Uyghur élide ‛radikalliqni tügitish merkizi‚ yaki ‛siyasiy öginish merkizi‚ we ‛terbiyelesh we özgertish merkizi‚ qatarliq nurghun merkezlerning échilghanliqi melum. Bu merkezlerde Uyghurlar 6-12 ay tutup turulup, xitay siyasetlirini öginishke mejburlanmaqta. Ularning nurghunliri öyide dini kitab saqlighanliqi yaki chet'elde tughqini bolghanliqi üchün bu orunlargha solan'ghan. Xoten qatarliq bezi yerlik da'iriler chiqarghan uqturushlarda hetta tamaka chékishningmu radikalliq qatarida bir terep qilin'ghan.”

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi xitay hökümitining térrorluq yaki radikalliqqa qarshi urush dégen namlar astida Uyghurlarning puqraliq hoquqlirini basturuwatqanliqini bildürdi. U sözide, xitay hökümiti térrorluqqa qarshi urush arqiliq melum bir guruppa xelqni nishan qildi. Menche térrorluq we radikalliq dégen términlar mene da'irisi intayin keng bolghan we xalighanche ishletkili bolidighan términlar. Xitay hökümiti bu términlarni yillardin béri Uyghurlarning tinch we qanunluq naraziliqlirini basturush üchün qollinip keldi,” dédi.

Amérikidiki herqaysi kishilik hoquq organliri birdek, prézidént trampni xitaydiki ziyariti dawamida kishilik hoquq mesilisini choqum tekitleshke chaqiriwatqan bolsimu, emma hazirghiche kishilik hoquq mesilisige bek qizghin bolmighan donald trampning xitaydiki ziyaritidimu bu mesilini tilgha almaydighanliqini perez qiliwatqanlar bar. Emma ular meyli u bu mesilini xitayda ochuq-ashkara tilgha alsun-almisun, kishilik hoquqning amérika tashqi siyasitining eng muhim prinsipi bolushni dawam qilidighanliqini bildürmekte.