2015-Йилида түркийәдә уйғур дәвасида қандақ өзгиришләр болди?

Ихтиярий мухбиримиз әркин тарим
2015.12.31
erkin-ekrem-turkologiyeutetqiqat-yighini.jpg “һазирқи заман түркологийә тәтқиқати йиғини” да һаҗәттәпә университети тарих факултети оқутқучиси дотсент доктор әркин әкрәм әпәнди(солда) сөз қилмақта. 2015-Йили 28-декабир, әнқәрә.
RFA/Erkin Tarim

Мутәхәссисләрниң қаришичә, 2015-йили түркийә-хитай иқтисадий мунасивәтлиридә мәлум илгириләш болған болсиму, икки дөләт оттурисида сиясий җәһәттин бир-биригә ишәнмәслик мәсилиси мәвҗут икән.

2015-Йили ахирлишип, 2016-йили кирәй дәп қалған бүгүнки күндә 2015-йилида түркийә-хитай мунасивитидә уйғур мәсилисидә немә өзгиришләр болди? 2015-йили түркийәдики уйғурлар үчүн қандақ бир йил болди?

Бүгүнки программимизда бу соалларға җаваб тепишқа тиришимиз. Бу һәқтики зияритимизни қобул қилған түркийә истратегийилик чүшәнчә институти түркийә-хитай мунасивити мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди, икки дөләт оттурисидики мунасивәттә икки нәрсиниң муһим икәнликини, буниң бириниң иқтисад йәнә бириниң уйғур мәсилиси икәнликини баян қилип мундақ деди: “түркийә-хитай мунасивитидә икки мәсилә интайин муһим: буниң бири иқтисадий мәсилә, йәнә бири болса уйғур мәсилиси. Хитай җәһәттин елип ейтқанда уйғур мәсилиси, түркийә җәһәттин елип ейтқанда иқтисадий мәсилә муһим. Икки тәрәп бу мәсилиләрни бир йәргә җәм қилип һәм пикир болалмайватиду. Хитай түркийәгә ‛силәр уйғур мәсилисини һәл қилишимға ярдәм қилсаңлар, биз иқтисадий җәһәттин силәргә ярдәм қилимиз‚ дәватиду. 2015-Йилида бу мәсилидә икки дөләт өзара яхши чүшиништи дәп ойлаймән. Бу сәвәбтин хитай җамаәт хәвпсизлик идарилири билән түркийә җамаәт хәвпсизлик идарилири, йәни мундақчә қилип ейтқанда икки дөләт оттурисида һәмкарлиқ башланди.

Хитай җәһәттин елип ейтқанда хитай һөкүмити түркийәгә мәбләғ салидиғанлиқини деди, 2015-йили ичидә хитай түркийәдә бәзи мәбләғләрниму салди. Хитай түркийәгә мәбләғ селиш арқилиқ икки дөләт оттурисидики иқтисадий тәңпуңсизлиқни түзәтмәкчи. 2015-Йилида икки дөләт рәһбәрлири оттурисидики учришишларда давамлиқ һалда бу мәсилиләр оттуриға қоюлуп музакирә қилинди, бәзи илгириләшләрму болди.”

Доктор әркин әкрәм әпәнди 2015-йилида икки дөләт оттурисидики сиясий вә иқтисадий җәһәттики мунасивәтләрдә илгириләш болған болсиму, икки дөләт оттурисида сиясий җәһәттин бир-биригә ишәнмәслик мәсилиси мәвҗут икәнликини баян қилип мундақ деди: “икки дөләт оттурисидики муназириләрдә ‛сиясий җәһәттики ишәнч‚ сөзини көп ишлитиду. Демәк бу икки дөләт оттурисидики мунасивәттики әң муһим мәсилә сиясий җәһәттики ишәнч. Йәни өзара ишәнчниң кәм болуши. Икки дөләт 2015-йилидин башлап икки дөләт оттурисидики ишәнчи күчәйтишкә тиришиватиду.”

Қандақ қилип күчәйтмәкчи? дегән соалимға у, доктор әркин әкрәм әпәнди мундақ җаваб бәрди: “буни иқтисадий, әскирий, мәдәнийәт җәһәттики һәмкарлиқлирини күчәйткәндә икки дөләт оттурисидики өзара ишәнч күчлиниду, дәп ойлаймән.”

Доктор әркин әкрәм әпәнди 2014-йилиниң ахири 2015-йилидин башлиридин тартип түрк хәлқиниң уйғур мәсилисигә болған көңүл бөлүшиниң күчәйгәнликини, түркийә демократийә билән башқурулуватқан дөләт болғачқа хәлқниң уйғурларни қоллап қуввәтлиши һөкүмәтниң сияситигиму тәсир көрситәләйдиғанлиқини, шуңа түркийә һөкүмити хәлқниму рәнҗитишни халимайдиғанлиқини, хитайниң мәбләғлиридинму ваз кечәлмәйдиғанлиқини, буниңдин кейинму бу тәңпуңлуқни қурушқа тиришидиғанлиқини баян қилди.

Доктор әркин әкрәм әпәнди түркийә хитай мунасивитидә уйғур мәсилисиниң долқунсиман һалда давамлишидиғанлиқини баян қилди.

Биз бу һәқтә көз қаришини елиш үчүн уйғур хәвәр вә тәтқиқат мәркизи мәсули һамут көктүрк әпәндигиму микрофонимизни узаттуқ.

Һамут көктүрк әпәнди 2015-йилиниң түркийәдә уйғур дәваси күчәйгән бир йил болғанлиқини, 2015-йили рамизан ейида уйғур мәсилисиниң түркийәниң күн тәртипидики муһим мәсилигә айланғанлиқини, түркийә рәис җумһури рәҗәп таййип әрдоғанниң хитай зияритидин кейин күнтәртиптин чүшүп қалған болсиму, аста-аста йәнә түркийәдә уйғур мәсилисиниң күн тәртипкә келишкә башлиғанлиқини илгири сүрди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.