2013 - Йили хитайдики сиясий сәвәблик қолға елиш, сотлаш вәқәлириниң көп қисми уйғур илида йүз бәргән

Диалог фонди җәмийити пәйшәнбә күни елан қилған доклатида, ши җинпиң тәхткә чиққан 2013 - йили хитай вә уйғур илида “дөләт бихәтәрликигә хәвп йәткүзүш” билән әйиблинип қолға елинған вә сотланған дило һәм шәхсләрниң сани көрүнәрлик ашқанлиқини билдүрди.

Доклатта көрситишичә, шу йили хитайда 2384 киши бу хил “җинайәт” билән қолға елинған вә сотланған болуп, униң көп қисми уйғур илида йүз бәргән. Доклатта, бу хил сиясий “җинайәт” билән сотланған 31 кишиниң исми тилға елинған болуп, уларниң ичидә абдусалам абләт, абдукерим мәмәт вә керәм мәмәт қатарлиқ үчәйлән бар.

Лекин диалог фонди җәмийитиниң билдүрүшичә, хитайда бу хил “җинайәт” билән әйиблинип қолға елинған вә сотланғанларниң көп қисми уйғур илида болсиму, бирақ хитай әдлийә тармақлири сиясий мәһбусларниң толуқ санлиқ мәлумати билән тәминлимигәчкә, аран юқириқи 3 уйғурниң исмини елан қилған. Бу өчәйлән 2013 - йили бөлгүнчилик билән әйиблинип, абдусалам абләт 10 йиллиқ, абдукерәм мәмәт 4 йиллиқ вә керәм мәмәт 10 йиллиқ қамаққа һөкүм қилинған.

Хитай һөкүмити бурун сиясий өктичилик һәрикәтлирини “әксилинқилабчи” дәп бастуруп кәлгән. Бирақ у 1990 - йилларға кәлгәндә “әксилинқилабчи”ниң орниға “дөләт бихәтәрликигә тәһдит селиш” җинайитини дәссәткән. Бу уқум хитай даирилириниң сиясий өктичиләрни, тибәт вә уйғур әркинлик тәрәпдарлирини вә җасуслуқ һәрикәтлирини бастуруштики қорали болуп кәлгән иди.

Көзәткүчиләрниң илгири сүрүшичә, уйғур нопуси хитай нопусиниң наһайити аз бир қисмини игилисиму, бирақ дөләт бихәтәрлик мәсилисигә четилип қолға елинған вә сотланғанлар ичидә уйғур илиниң зор салмақни игилиши диққәт қозғайду.

Америкида тууршлуқ хитай тор әркинлик паалийәтчиси ли хуңкүән әпәнди, бу, хитай һөкүмитиниң уйғур илидики һазирқи сиясити билән мунасивәтлик икәнликини билдүрди. Униң әскәртишичә, хитайниң ноқул бастуруш сиясити бу хил ғәйрий нормал әһвални кәлтүрүп чиқарған. У, хитайниң бу сиясити һәм интайин хәтәрлик, һәм қанунсизлиқ, дәп көрсәтти.

У: җуңго милләтләр университетиниң уйғур профессори (илһам тохти) йеқинда муддәтсиз қамаққа һөкүм қилинди. У, пәқәт торда мақалә язған. Униң мақалиси наһайити мөтидил болуп, у пәқәт өзиниң пикирини оттуриға қойған. Униңда һечқандақ ашқунлуқ яки мустәқиллиқ пикири йоқ. Пәқәтла шинҗаңдики конкрет мәсилиләрни оттуриға қойған. Шуниңға муддәтсиз кесилди. Бу шуни көрситиду: демәк, җуңго һөкүмити өз сайисидин үзи қорқидиған әһвалға берип қалған, җуңго қанунлирини пүтүнләй бир чәткә қайрип қойған. Бу хил хаиш интайин хәтәрлик. Бу шинҗаңда икки милләт арисидики трагидийәни чоңқурлаштуруп, қан төкүлүшкә сәвәб болиду. Буниң җавабкарлиқини җуңго һөкүмити үстигә елиши керәк. Чүнки, у бу мәсилини тоғра һәл қилалмиди. От үстигә яғ чачти, дәп көрсәтти

Диалог фонди җәмийити доклатта көрситишичә, 2013 - йили хитайда 1381 киши“дөләт бихәтәрликигә тәһдит селиш” билән әйиблинип сотланған, 937 киши шу хил “җинайәт” билән қолға елинған.

Диалог фонди җәмийити бурун елан қилған санлиқ мәлуматида, 2013 - йили уйғур илида дөләт бихәтәрлик мәсилисигә четилип сотланғанларниң 10 % артип, шу йили 300 қетим 1 - сот ечилғанлиқини билдүргән иди.

Ли хуңкуән әпәнди, уйғур мәсилиси ноқул бастурушқа тайинип һәл болмайдиғанлиқини агаһландуруп, бастурушниң давамлиқ қаршилиқни кәлтүрүп чиқиридиғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: давамлиқ бастуруш билән шинҗаң хәлқи қайил болмайду. Уму өзиниң қаршилиқини көрситиду. Бәзи һәрикәтләр техиму шиддәтлик болуши мумкин. Шуңа, җуңго һөкүмити һәқиқәтән мәсилини бир тәрәп қилимән десә, у чоқум шинҗаң мәсилиси билән йүзлишиши, у мәсилини мувапиқ һәл қилиши керәк. Сән пәқәт америкиниң террорлуққа қарши һәрикитини пурсәт билип, бу қалпақни башқиларға кийгүзүзмәкчи болсаң, һәр хил сорунларни баһанә қилип, уйғурларни мазақ қилмақчи болсаң, бу тоғра әмәс.

Лекин хитай ахбаратиниң мәлуматлиридин қариғанда, хитай даирилириниң бу йил уйғур илида “диний ашқунлуқ” вә “террорлуқ” намидики бастуруш һәрикитини юмшитидиғанлиқидин һечқандақ бишарәт йоқ. Уйғур аптоном районлуқ партком йеқинда чақирған муқимлиқ хизмәт йиғинида, бу йил “террорлуқ”, “диний ашқунлуқ”қа қаттиқ зәрбә бериш һәрикитиниң давамлиқ елип берилидиғанлиқини билдүргән.

Хитай һөкүмити өткән йили 22 - май йүз бәргән үрүмчи әтигәнлик көктат базириға һуҗум қилиш вәқәсидин кейин, уйғур илида бир йиллиқ “қаттиқ зәрбә бериш” һәрикити башлиған. Бу һәрикәт бу йил 5 - айға қәдәр елип берилиши керәк иди.

Бирақ аптоном районлуқ парткомниң йиғинда, “диний ашқунлуқ”, “террорлуқ” һәрикәтлиригә давамлиқ “актип” һуҗум қилиш, “алдинала қол селиш”, “бөшүкидә йоқитиш”ни тәкитләп, муқимлиққа капаләтлик қилишни тәләп қилған.