Уйғур елида йүз бериватқан вәқәләр дуня җамаәтчиликиниң диққитини тартмақта

Кишиләр уйғур елида вәзийәтниң немә үчүн күнсайин өткүрлишиватқанлиқиға қизиқмақта. Әл - җәзирә теливизийиси хәвәрләр тори бу һәқтә мәхсус бир доклат елан қилип, уйғур елидики вәқәләргә сәвәб болуватқан амиллар дәп қариған 5 түрлүк сәвәбни оттуриға қоюп чиққан.

Улар уйғур елидики мәнпәәт тоқунуши вә етник бөлүнүшниң қисқа муддәтлик нәтиҗисиниң уйғурлар арисида ислам кимликиниң йүкселишигә сәвәб болуватқанлиқини билдүргән. Улар хитай һөкүмитини әскәртип, зиддийәтни аяқлаштуруш үчүн уйғурларниң турмуш сәвийсини юқири көтүрүш билән бирликтә, йүкселиватқан ислам кимликигә маслишиш йолини тутуши керәкликини билдүргән.

Төвәндә силәр буниң тәпсилатини мухбиримиз ирадәдин аңлиғайсиләр.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, әл - җәзирә теливизийиси тор бети уйғур елидики вәқәләр һәққидә елан қилған мәхсус доклатини, уйғур елидики вәқәләргә қарита хитай һөкүмитиниң инкаси вә хәлқара ахбаратларниң инкасини селиштуруш вә буниңға қарита охшимайдиған бир пикирни алға сүрүш мәқситидә елан қилған. Улар доклатида хитай даирилири елан қилған һәр хил статестикилар, өлкиләр ара иқтисадий кирим пәрқи вә иҗтимаий мәсилиләр амиллирини нәзәрдә тутуп туруп, уйғур елида йүз бәргән вәқәләрни төвәндики 5 хил амилға бағлап чүшәндүргән.

Буларниң биринчиси, тиз сүрәттә заманивийлишиш астида өзгириватқан җәмийәт. Әл - җәзирәниң қаришичә, уйғур елида йүз бериватқан вәқәләр бир җәһәттин алғанда хитайдики тиз сүрәтлик заманивийлишиш кәлтүрүп чиқириватқан иҗтимаий мәсилиләр билән охшаш. Улар, хитай өлкилиридиму заманивийлишиш кәлтүрүп чиқриватқан иҗтимаий җинайәтләр интайин көплүкини вә уйғур елидики җинайәт рәқәмлириниң йүксәкликини нәзәрдә тутқанда, уйғур елида йүз бәргән вәқәләрниму худди хитай өлкилиридикигә охшашла заманивийлишиштин келип чиқиватқан иҗтимаий мәсилиләр, дәп қарашқа болидикән.

Иккинчиси, хитайниң ғәрбни ечиш сиясити. Доклатта ейтилишичә, хитай ғәрбни ечиш сиясити арқилиқ уйғур елиға нурғун мәбләғ селип, уйғур елиниң йиллиқ ишләпчиқириш қиммитини ашурған болсиму, әмма буниңдин интайин аз сандики кишиләр нәп алған. Уйғур елидики санаәтлишишму көп кишигә иш имкани яритип бәрмигән, болупму уйғурларға яритилған иш имкани техиму аз. Буни аз дәп бу хил карханилар уйғур елида муһит булғинишиға, тупрақ, суниң булғинишиға һәм шундақла күндилик турмуш истимал боюмлириниң баһасиниң өсүшигә сәвәб болуп, деһқанларниң турмушини тәсләштүрүвәткән. Бу хил карханилар гәрчә уйғур елида нурғун пайда алған болсиму, әмма униңдин қайтқини бәк аз болған. Ичкиридин киргән карханилар уйғур елиға өзиниң адәмлири билән биллә киргәчкә, буниң йәрликләргә һечқандақ пайдиси болмиған. Уйғурлар асасән дегүдәк техникилиқ хизмәтләргә қобул қилинмиған.

Доклатта йәнә юқиридикиләрдин срт, йерини мәҗбурий тартивелиш, ишсизлиқ, йәрлик һөкүмәтләрдики чириклик вә чәмбәрниң сиртида қалдурулуш, миллий кәмситиш вә мәдәнийәтләр ара чүшәнмәслик қатарлиқ амиллардин келип чиқиватқан наразилиқларниң һәммисиниң уйғурларниң хитай һөкүмитигә болған наразилиқини вә уларниң ғәрбни ечиш сияситигә болған гуманини күчәйтивәткәнлики баян қилинған вә буму юқиридики вәқәләрниң келип чиқишидики муһим сәвәбләр дәп көрситилгән.

Үчинчиси, районлар ара баравәрсизлик. Әл - җәзирә доклатида хитайда һәрқайси өлкиләрниң йиллиқ ишләпчиқириш қиммити селиштуруп елан қилинған бир статестикини нәқил кәлтүргән болуп, униңда уйғур ели хитайдики 31 өлкә бойичә 18 - қатардин орун алған. Улар мулаһизисидә, бу рәқәмдин қариғанда уйғур елиниң орни бәк төвән һесабланмисиму, әмма уйғур ели ичидики тәкшисизликниң һәйран қаларлиқ икәнликини әскәрткән. Униңда ейтилишичә, уйғур елиниң хотән, атуш вә қәшқәр қатарлиқ җайлирида тәрәққияттин сөз ечиш мумкин әмәс болуп, бу йәрдики намратлиқ хитайниң әң намрат өлкиси һесаблинидиған гуйҗу өлкисиниңму арқисида қалған, әмма буниң әксичә, уйғур елиниң қарамай шәһиридики киши бешиға тоғра келидиған ишләпчиқириш қимити хитайдики әң тәрәққий қилған шәһәр һисаблинидиған тийәнҗин шәһиридинму юқири икән. Шуңа доклатта, уйғур елиниң шималий билән җәнубидики пәрқниң интайин чоңлуқини, уйғур елиниң шималида асасән хитайларниң, җәнубида болса уйғурларниң олтурақлашқанлиқидәк пакитни нәзәрдә тутқанда, уйғур елида хитайларниң уйғурларға қариғанда көп яхши яшайдиғанлиқини, мана бу әһвалниңму келип чиқиватқан вәқәләрниң немә үчүн җәнубий шинҗаңда, болупму қәшқәр вә хотәндә йүз бериватқанлиқини чүшәндүрүп беридиғанлиқини әскәрткән.

Төтинчиси, йәр асти ислам курслириниң көпийиши. Доклатта гәрчә уйғур елида мәсчитләрниң санини аз дейишкә болмисиму, әмма хитай һөкүмити бу хил орунларни, имамларни вә һәрқандақ диний паалийәтләрниң һәммисини өзи контрол қиливалған болғачқа, йеқинқи йиллардин боян уйғурлар арисида ислам дининиң қайта җанлинишиниң уйғур елида йәр асти дин курслириниң көпләп барлиққа келишини кәлтүрүп чиқарғанлиқи баян қилинған. Бу хил йәр асти диний курслириниң кишиләрни өзигә җәлп қилиш вә күч топлаш иқтидари интайин юқири болғачқа вә йеқиндин буян йүз бәргән вәқәләрниң көпинчисиму мана мушундақ дин курслириға четишлиқ болғанлиқи үчүн бу хил йәр асти дини курслири һазир хитай һөкүмитиниң асаслиқ зәрбә бериш нишаниға айланған.

Бәшинчиси, ислам қизғинлиқиниң юқири көтүрүлүши. Әл - җәзириниң доклатида бу һәқтә мундақ дейилгән : ислам қизғинлиқиниң кәң даиридә омумлишиши икки түрлүк сиясий нәтиҗини кәлтүрүп чиқарди. Бири, хитай һөкүмитиниң қаттиқ бихәтәрлик тәдбирлири. Йәни бейҗиң һөкүмити уйғурларға қаттиқ бесим вә һәтта уйғур мусулманлирини һақарәт қилидиған дәриҗидики қаттиқ түзүмләрни йолға қойди. Мәсилән, диний паалийәтләрни, аялларниң һиҗаплинишини чәкләйдиған, уларни коммунист партийигә әза болушқа қистайдиған дегәндәк. Йәнә бири болса, уйғурларниң буниңға қарши күчлүк қаршилиқ қилиши сәвәбидин бейҗиң һөкүмитигә қарши қозғалған ислам қизғинлиқи техиму юқири көтүрүлүшкә башлиди. Улар доклатида, уйғур елида йүз бәргән вәқәләрниң көпинчисиниң йеза кадирлири кишиләрниң өйлирини диний паалийәт билән шуғуллиниватамду, дәп тәкшүрүп киргәндә йүз бәргәнликини мисал қилип туруп, уйғурларниң хитай һөкүмитиниң қаттиқ сиясәтлиригә көрситиватқан күчлүк қаршилиқини вәқәләрниң кәйнидики әң асаслиқ сәвәб, дәп көрсәткән.

Әл - җәзирә қанили тор бетидә елан қилинған доклатта юқиридики 5 амил көрситилгәндин кейин төвәндикидәк йәкүн чиқирилған. Униңда, бир җәһәттин елип ейтқанда, уйғур елидики вәқәләр мәнпәәт тоқунуши вә етник зиддийәтни өз ичигә алған һалда оттуриға чиққан иҗтимаий мәсилидур. Буниң қисқа муддәт ичидики нәтиҗиси болса хитай һөкүмитиниң бихәтәрлик тәдбирлири билән қаршилидиған ислам һәрикитиниң мәйданға чиқишидур. Бу мәсилини һәл қилиштики ачқуч болса хитайниң қандақ қилип уйғурларниң турмуш сәвийисини юқири көтүрүшигә вә ислам кимликиниң йүкселишигә қандақ қилип тоғра муамилә қилидиған йолни тепип чиқишиға бағлиқ, дәп көрситилгән.