“б д т вә хитайдики инсан һәқлири” йиғинида уйғурлар мәсилиси аңлитилди

Америкиниң пайтәхти вашингтондики әркинлик сарийида өткүзүлгән муһакимә йиғинида хитайдики инсан һәқлирини дәпсәндә қилиш қилмишиниң йилсери еғирлап меңиватқанлиқи, әмма б д т инсан һәқлири комитетиниң бу хил йүзлинишни чәкләшкә амалсиз қеливатқанлиқи қатарлиқ мәсилиләр нуқтилиқ музакирә қилинди. Шу қатарда хитай контроллуқида туруватқан уйғур вә тибәт қатарлиқ милләтләрниңму бу хил инсан һәқлири дәпсәндичиликиниң қурбанлириға айлиниватқанлиқи алаһидә тәкитләнди.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т ) ниң алақидар бәлгилимиридә көрситилишичә мәзкур тәшкилатқа әза болған барлиқ дөләтләрниң б д т ниң хәлқаралиқ қанун низамлириға һәмдә алақидар шәртнамиләргә әмәл қилиши, шундақла уни иҗра қилиши тәләп қилиниду, шуниң билән биргә б д т ға әза болғучи дөләтләрму әзалиқ илтимасини тапшурғанда бу қанун вә шәртнамиләргә изчил рәвиштә әмәл қилидиғанлиқини билдүрүп имза қойиду. Әмма б д т ға әза дөләтләрниң бу хилдики қанун низамларға хилаплиқ қилиш саһәсидә әң көп көзгә челиқидиғини инсан һәқлири җәһәттики дәпсәндичилик болуп һесаблиниду. Мутәхәссисләрниң көрситишичә, бу җәһәттә һәр даим хәлқарада тәнқидкә учрайдиған дөләтләрниң бири б д т ниң хәвпсизлик кеңишигә әза бәш дөләтниң бири болған хитай икән.

27-Сентәбир кәчқурун вашингтондики әркинлик сарийида өткүзүлгән “инсан һәқлириниң йүксилиши: б д т вә хитай” темисидики муһакимә йиғинида мана мушу мәсилә нуқтилиқ муһакимә қилинди. Музакиригә риясәтчилик қилған җорҗ тавн университетиниң тәтқиқатчиси марк лаген алди билән сөз елип хитайниң б д т дики пәвқуладдә орниға қаримастин хитай тәвәсидә инсан һәқлири дәпсәндичиликигә сүкүт қиливатқанлиқи, әмма хәлқарада өз абруйиниң чүшүп кәтмәслики үчүн бу хил инсан һәқлири дәпсәндичиликиниң ташқи дуняға ашкара болуп кетишидин әндишә қилидиғанлиқи, бу хил әһвалдин сақлиниш үчүн хитай һакимийитиниң барлиқ васитиләрдин пайдилинип адвокатлар вә инсан һәқлири һимайичилирини тәқиб қиливатқанлиқини тилға алди. Униң қаришичә мушундақ әһвалда б д т ниң хәвпсизлик кеңишигә һәмдә инсан һәқлири кеңишигә әза болған хитайдәк бир дөләттә көрүлүватқан бу хил һадисини қандақ чүшиниш толиму муһим икән.

Йиғинда сөз қилғучилар бирдәк хитайниң б д т инсан һәқлири комитетиниң әзаси болуп туруқлуқ бу хилдики йетәкчилик ролини инсан һәқлирини қоғдаш җәһәттә қандақ җари қилдуруватқанлиқи һәққидә тохталди. Хитай демократчилириниң көзгә көрүнгән вәкиллириниң бири, “пуқралар күчи” тәшкилатиниң рәиси доктор яң җйәнли бу һәқтә сөз қилип, өзиниң хитайда қолға елиниш вә қамаққа һөкүм қилиниш җәряниға бирләштүргән һалда хитайниң б д т түзүп чиққан инсан һәқлирини қоғдаш һәққидики тоққуз хил шәртнаминиң алтисигә имза қойғанлиқини, шуниң билән биргә б д т инсан һәқлирини қоғдаш алий комитетиниң әзаси икәнликини, әмма омуми җәһәттин хитай дөлитиниң өз тәвәликидә қиливатқанлириға нәзәр салғанда инсан һәқлириниң сансизлиған нуқтилар бойичә дәпсәндә қилиниши һәмдә бу әһвалларниң ташқи дунядики инсан һәқлири тәшкилатлириға дегәндәк мәлум болмайватқанлиқини байқаш мумкинликини тәкитлиди. Униң қаришичә, инсан һәқлирини дәпсәндә қилишта дуняға “үлгә” болуватқан дөләтләрни б д т инсан һәқлири комитетиға әза қилип тәйинләш бу җәһәттики йәнә бир чоң мәсилә һесаблинидикән, хитай дөлити болса мана мушундақ лаяқәтсизликиниң әң типик бир мисали икән. Алдинқи қетимму тибәтләр, уйғурлар, моңғуллар қатарлиқ хитай болмиған милләтләрдин он миңдин артуқ киши имза қоюп,хитайниң б д т инсан һәқлири комитетиға әзалиққа сайлинишиға қарши имза топлиған, хәлқарадиму бир милйондин артуқ киши бу хилдики очуқ хәткә имза қойған, әмма мушундақ реаллиққа қаримай хитай йәнила мәзкур комитетқа әза болуп сайланған.

Униң қаришичә, хитай тәвәликидики сансизлиған пуқралар омумйүзлүк рәвиштә б д т ни чоң билидикән, шундақла уни америкиға охшаш қудрәтлик гәвдә, инсан һәқлирини дәпсәндә қилишқа даир һәрқандақ дәва дәстурни адил бир яқлиқ қилалайду дәп чүшинидикән, әмма б д т ниң алақидар шәртнамилири хитайниң дөләт мәнпәитигә тақилип қалғанда хитай буни халиғанчә бир яққа қайрип қойидикән.

Йиғин арилиқида биз б д т тәшкилатлириниң хитайдики роли толиму чәклик болуватқан әһвалда уйғурлар дияридики қаршилиқ һәрикәтлириниң террорлуққа бағлинип бастурулуватқанлиқини, б д т ниң инсан һәқлири тәшкилатлириниң бу мәсилиләрни қандақ чүшиниши лазимлиқини сориғинимизда яң җйәнли мундақ деди:
“шинҗаңдики милләтләр мунасивити һазир бәкму җиддийлишип кетиватиду. Бу хил җиддийликниң асаслиқ сәвәби хитай һөкүмити уйғурларға қарита йолға қоюватқан хата сиясәтләрдур. Улар һазир алдамчилиқ, парчилаш вә башқа вастилардин пайдилинип уйғурларға тақабил туруватиду. Шуниң билән биргә хәлқарада уйғурларниң образини хунүкләштүрүп, уларни террорчи қилип көрситишкә тиришиватиду. Иқтисадий җәһәттә талан-тараҗ қилиш билән биргә сиясий җәһәттә уларға зорлуқ қиливатиду. Мана мушулар дәл уйғурлардики қаршилиқниң түп сәвәблири. Мушу хилдики қаршилиқларму хитай һөкүмитини йеңи бир сиясәт түзүп чиқиш һәққидә ойлинишқа қадир болалмиди, әксичә хитай һөкүмити техиму шиддәт билән уйғурларни бастуруватиду. Мушундақ әһвалда тәбиийки милләтләр мунасивити техиму яманлишиду. Биз баятин тилға алған б д т ниң тәркибидә инсан һәқлири комитети бар. Мәзкур комитетниң һәр қетимлиқ йиғинида навада бирав хитайниң шинҗаңда йолға қоюватқан сиясәтлири һәққидә сөз қилса, хитай һөкүмити дәрһалла буниңға рәддийә бериду. Йәнә бир яқтин бүгүн биз тохтилип өткән тән җазасиға қарши туруш хәлқара тәшкилати һәр қетим хитайдики тән җазаси вә қийнақлар һәққидә доклат тәйярлиғанда хитай дөлитиниң вәкили даимла бу иш тоғрисида еғиз ачмаслиқ, шинҗаң мәсилисини тилға алмаслиқ һәққидә мадара қилиду. Чүнки хитай изчил һалда өзлириниң инсан һәқлири дәпсәндичиликиниң б д т йиғинлирида оттуриға чиқип қелишидин әндишә қилиду, шинҗаңдәк районлардики дәпсәндичиликниң паш болуп қелишидин техиму қорқиду.”

Инсан һәқлирини көзитиш тәшкилати хитай бөлүминиң мудири софи ричардсон йиғинда сөз қилип, хитайниң б д т тәшкилатлириниң хитай тәвәсидики паалийәтлирини қаттиқ тәқиб астиға алидиғанлиқини, бәзи хәлқаралиқ тәшкилатларниң хитайдики паалийәтлири хитайдики йәрлик қанунларниң чәклимиси түпәйлидин өз ролини җари қилдурушқа амалсиз қалидиғанлиқини, мушу сәвәбтин хитайдики тибәт яки уйғурларға охшаш “аз санлиқ” милләтләрниң асанла инсан һәқлири дәпсәндичиликиниң қурбанлири болуп кетидиғанлиқини оттуриға қойди. Униң қаришичә, хитай дөлитидики асаслиқ милләт болған хитайларниң инсан һәқлириниң дәпсәндә қилиниши мушу хилдики чәклимиләр түпәйлидин б д т ниң хитайдики тәшкилатлириниң хизмәт күнтәртипигә елинмиған йәрдә уйғурлар диярида пат-пат йүз бериватқан тоқунушларниң тилға елиниши техиму қийин икән.

Йиғин ахирида биз софи ричардсондин уйғурлар дияридики инсан һәқлири дәпсәндичиликлиридин ғәрб дуняси, җүмлидин б д т қайси дәриҗидә хәвәрдар икәнликини сориғинимизда у буниңда көп хил чәклимиләрниң мәвҗутлуқини тәкитләп мундақ деди:
“мениңчә шинҗаңдики уйғурлар, ислам дини, уйғур тили вә мәдәнийәт паалийәтлири нишан қилинған узунға созулған кәмситиш һадисилири уйғурларда хәвпсирәш туйғусини пәйда қилған десәк хата кәтмәйду. Мәсилиниң йәнә бир тәрипи шуки, шинҗаңдики йәрлик даириләр һәмдә мәркизий һөкүмәт бу хилдики кәмсиндурғуч сиясәтләрниң мәвҗутлуқини аддийла рәт қилип келиватиду, йәрлик аһалини ғәмгә селиватқан бу һадисиләр һәққидә обданрақ ойлинип беқиш болса уларниң хиялиғиму кәлмәйватиду. Буниң билән кишиләр маарипта қайси тилда сөзлишишни яки диний етиқад һоқуқлирини қачан һәмдә қайси шәкилдә җари қилдурушни, шундақла өз әнәнилирини қайси шәкилдә давам әттүрүшни биләлмәй гаңгирап қеливатиду. Шуниң үчүн у райондики инсан һәқлириниң һали бәкму хараб. Шуниң үчүн булар мәркизий һөкүмәтни өзлириниң мәзкур районда йүргүзүватқан көплигән сиясәтлирини қайтидин түзүп чиқишқа җиддий үндәватқан мәсилиләрдур.”

Йиғин ахиридики соал сораш басқучида б д т ниң хитайдики ролини күчәйтиш һәққидә ғәрб әллириниң немиләрни қилалиши мумкинлики һәққидә әркин муназирә болуп өтти. Йиғинға вашингтондики бир қисим тәтқиқатчилар һәмдә хитайдики инсан һәқлиригә қизиққучи шәхсләр қатнашти.