“Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihisi” qayta tonushturuldi

Amérika dölet mejlisi ezaliri Uyghurlargha a'it kishilik hoquq qanun layihisini qayta tonushturup, amérika hökümitini xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitige inkas qayturushqa chaqirdi. Mezkur qanun layihisi xitayning Uyghur qatarliq milyonlighan musulman xelqlerge séliwatqan zulumliri izchil shekilde dawam qiliwatqan bir peytke toghra keldi.

“Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihisi-2019” dep atalghan qanun layihisi 17-yanwar amérika kéngesh palatasining nopuzluq ezasi marko rubi'o we awam palatasining nopuzluq ezasi kristofér simit qatarliq wekiller teripidin birla waqitta tonushturuldi. 

Qanun layihiside amérika prézidéntini xitay hökümitining türkiy tilliq musulmanlargha yürgüzüwatqan depsendichilik siyasetlirini eyibleshke hemde xitay re'isi shi jinpingni “Siyasiy qayta terbiyilesh lagérliri” ni derhal taqashqa chaqirishqa dewet qilindi.

Amérika kéngesh palatasi ezasi marko rubi'o qanun layihisining tonushturulushi munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida “Emdi heriket qilidighan peyt kelgen” likini bildürdi. 

U mundaq dédi: “Amérika qoshma shtatliri bir milyon yaki uningdin artuq Uyghur we bashqa musulman azsanliq xelqler qamalghan ‛siyasiy qayaqta terbiyilesh lagérliri‚ qatarliq éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichiliki we belki insaniyetke qarshi jinayetlerde mes'uliyiti bar xitay hökümiti hemde kommunistik partiyesi elemdarlirining qilmishlirini choqum jawabkarliqqa tartishi kérek.”

Layihede, amérika hökümiti birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari we b d t ning munasiwetlik doklat teyyarlighuchilirining Uyghur rayonida, bolupmu atalmish “Qayaqta terbiyilesh lagérliri” da jiddiy we cheklimisiz halda tekshürüsh élip bérishige qaritilghan chaqiriqlarni qollaydighan bir istratégiye tüzüp chiqishqa dewet qilin'ghan. 

Mutexessislerning qarishiche, mezkur qanun layihisi xitayning 1 milyondin 3 milyon'ghiche Uyghur qatarliq musulman xelqlerni yighiwélish lagérlirigha qamiwélish qilmishlirini jinayi jawabkarliqqa tartishqa yol achidiken.

Bom menedez mezkur qanun layihisini kéngesh palatasi teripidin tonushturghan wekillerning biri. 

U qanun layihisi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xitaydiki Uyghurlargha qarita izchil we yirginchlik kishilik hoquq depsendichiliki yürgüzülüwatqan bir shara'itta, tramp hökümiti xitaygha nisbeten dölitimizning qimmet qarishi eks étidighan bir roshen istratégiye belgilep chiqishi kérek. Bu qanun bizning xitay bilen yéngi dewride istratégiyilik riqabetke chüshkenlikimizni étirap qilidighanliqimizning delili.”

Layihede yene amérikaning b d t wekillirige b d t diki awaz bérish hoquqidin paydilinip xitaydiki türkiy tilliq musulmanlargha qaritilghan keng kölemlik tutqun, ten jazasi we mejburiy emgek qilmishlirini eyibleshke yolyoruq bérishke chaqirilghan.

Uningdin bashqa bu qanun layihiside yene amérika tashqi ishlar ministirliqida shinjang ishlar maslashturghuchisi teyinleshni oylishish, tashqi ishlar ministiri “Xelq'ara magnétski qanuni” ni yürgüzüp, Uyghur éli we bashqa rayonlardiki kishilik hoquq depsendichilikige biwasite chétilghan xitay hökümiti we partiyesi ichidiki emeldarlar hem Uyghur aptonom rayonning partiye sékrétari chén chu'en'go qatarliqlargha jaza tedbirliri qollinishqa chaqirilghan.

Layihede yene, “Erkin asiya radi'osi” ning qatmuqat qiyinchiliqlargha qarimay Uyghur élining nöwettiki weziyiti heqqide dawamliq tepsiliy melumatlarni bérip kéliwatqanliqini teqdirlesh qatarliq mezmunlar alahide tilghan élin'ghan.

Kristofér simit we tomas su'ozzi qatarliqlar mezkur qanun layihisini dölet mejlisi awam palatasi tereptin bash bolup tonushturghuchi wekillerdur. 

Kristofér simit bu heqtiki bayanatida xitay Uyghurlar we bashqa türkiy tilliq musulmanlargha séliwatqan zulumlarni “Dunyadiki eng jiddiy kishilik hoquq riqabiti” dep atidi. 

U mundaq dédi: “Xitay hökümiti Uyghurlar we bashqa türkiy tilliq musulmanlarning dini hem medeniyitini mejburiy assimilyatsiye qilish we weyran qilishtin ibaret bir qebih heriketni dawam qiliwatidu. Bundaq jinayetler sadir boluwatqan iken, biz qet'iy sükütte turalmaymiz.”

Xitay hökümiti ötken ikki yildin buyan Uyghur élide keng kölemlik tutuq herikiti élip bérip, ikki milyonche Uyghur we bashqa türkiy tilliq milletlerni atalmish “Qayta terbiyilesh lagérliri” gha saldi. Da'iriler ilgiri bundaq bir lagérlarning mewjutluqini jan-jehli bilen ret qilip kelgen bolsimu, buninggha a'it otturigha chiqqan delil ispatlar we xelq'ara jem'iyetning bésimi tüpeyli öz meydani özgertken hemde lagérdiki tutqunlarning kespiy maharet öginiwatqanliqini, bularning kesipni igilep bolghandin kéyin qoyup bérilidighanliqini bildürgen bolsimu, emma hazirghiche igiligen melumatlirimiz buning yalghanliqini körsetmekte.

Amérikidiki adwokat nuri türkel ependim bu qanun layihisini yéqindin közitip kéliwatqan shexslerning biri. Bu bügün radiyomizgha qilghan sözide, bu qanun layihisining weten ichi-téshidiki Uyghurlarning mewjutluqi üchün zor ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi. 

Xitay hökümitining Uyghur qatarliq türkiy tilliq milletlerge qaratqan basturush siyasiti heqqide toxtalghan tomas su'ozzi mundaq dédi: “Xitaydiki Uyghurlargha qarita élip bériliwatqan wehshiy basturush we diniy étiqadi seweblik jazalash ademni ensiritidu. Shinjang ölkisi pütünley saqchi dölitige aylinip boldi.”

U yene amérika hökümitini mezkur mesilige inkas qayturushqa chiqirip mundaq dédi: “A q shi hökümiti bu kishilik hoquq buzghunchiliqigha qarishi öz mewqesini ipadilishi hemde buni qobul qilishqa bolmaydighanliqini bildürüp qoyushi kérek”.

Amérika kéngesh we awam palatasining 25 neper ezasi bu nöwetlik qanun'gha asasen oxshap kétidighan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihisi-2018” namliq qanun layihisini ötken yili noyabirda bir qétim tonushturghan. 

Halbuki, u layihe dölet mejliside awazgha qoyulushtin ilgiri mejlis ezaliri qayaqta saylap chiqilghanliqi üchün, qanun layihisi bir qisim yéngi sherhi we mezmunlar qoshulup bu yil qayta tonushturulghan idi. 

Bu nöwet tonushturulghan qanun layihesige amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) xitay amérika tupraqlirida amérika puqralirigha salghan tehditler heqqide alaqidar organlarni uchur bilen teminleshke, amérika dunyawi médiya agéntliqi erkin asiya radiyosi Uyghur bölümige qaritilghan tehditler heqqide dölet mejlisige doklat bérip turushqa we xitayning chet'ellerdiki Uyghur jama'itige qarita élip bériwatqan tetür teshwiqatigha qarishi istratégiye belgilep chiqishqa chaqirilghan.

Qanunning ilgiriki nusxisigha her ikki palatadin jem'iy 25 wekil imza qoyghan bolsa, bu nöwetlik yéngi nusxisigha jem'iy 31 wekil imza qoyghan.