En'gliye parlaménti Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini munazire qildi
2019.01.30

En'gliye parlaménti awam palatasi 29-yanwar küni “Shinjangdiki kishilik hoquq weziyiti heqqide munazire” élip bérip, Uyghur rayonidiki lagérlarning kölimi, tutqunlarning sani, lagérlarda yüz bériwatqan éghir kishilik hoquq depsendichiliki, xitayning rayondiki teqiblesh siyasiti, lagérlarning Uyghur jem'iyitige élip kelgen buzghunchiliqi, xitayning lagér qurup, Uyghurlarni keng kölemlik qamashtiki meqsiti, yuqiri téxnikiliq xitay shirketlirining buningdiki roli, en'gliye hökümitining qandaq inkas qayturushi kérekliki qatarliqlarni talash-tartish qildi.
Bu, en'gliye parlaméntining yéqinqi bir ay ichide Uyghurlarning weziyitini 2-qétim muzakire qilishidur. En'gliye parlaménti awam palatasining tashqi ishlar komitéti bu ayning bashlirida Uyghur weziyiti heqqide guwahliq yighini ötküzüp, mutexessislerning pikirini alghan idi. Bu qétimqi yighin awam palata ezasi elistér karmikalning teshebbusi bilen ötküzülgen bolup, yighin'gha ishchilar partiyesi awam palata ezasi fil wilson riyasetchilik qildi. Elistér karmikalning tekitlishiche, bu qétimqi yighinning chaqirilishidiki seweb “Shinjangning échinishliq weziyiti en'gliye hökümiti köz yumalmaydighan bir mesilige aylan'ghanliqi” idi.
U yighinda néme üchün en'gliye hökümitining Uyghur mesilisige köngül bölüshi kéreklikini chüshendürüp, buning en'gliyege alaqidar bir qanche mesilige chétilidighanliqini bildürdi. Elistér karmikal mundaq deydu: “Men sözümni shu nuqtigha yighinchaqlimaqchi, biz néme üchün bu mesilige köngül bölüshimiz kérek?. Chünki, en'gliye birleshme padishahliqi bir qanchilighan xelq'ara ehdinamilerge imza qoyghan, jümlidin uniwérsal kishilik hoquq ehdinamisige imza qoyghan dölet. Kishilik hoquqning bir alahidiliki uning uniwérsalliqidur. Herqandaq jayda yüz bergen kishilik hoquq depsendichiliki yaki kishilik hoquqning ret qilinishi hemmimizge tesir qilidu. Uningdin bashqa melum sandiki musulman Uyghurlar en'gliyede yashaydu. Gézitlerde en'gliyediki bir a'ilining 20 neper a'ile ezasi bilen alaqisi üzülgenliki xewer qilindi. Ular lagérgha élip kétilgen bolushi mumkin, dep qaralmaqta.”
Alistér karmikalning tekitlishiche, Uyghurlarning weziyiti yene en'gliyening siyasiy panahliq siyasitige bérip taqilidiken. U, en'gliye hökümiti gérmaniye bilen shiwétsiyeni ülge qilip, Uyghur siyasiy panahliq tiligüchilirini xitaygha qayturushni toxtitishi kéreklikini bildürdi. Elistér karmikal mundaq deydu: “Shinjangdiki musulmanlarning bizge melum bolghan ehwali bizning siyasiy panahliq siyasitimizge jiddiy so'allarni peyda qilidu. Biz bu rayondin kelgen musulmanlarning siyasiy panahliqqa érishishke tirishiwatqanliqini bilimiz. Bu sorunda men ministir ependige shuni démekchi, gerche bu uning bashqurush da'irisidiki ish bolmisimu, lékin hökümet shiwétsiye bilen gérmaniyeni ülge qilip, Uyghur rayonidin kelgen musulmanlarni xitaygha qayturushni waqitliq toxtitishni oyliship körüshi kérek.”
Yighinda parlamént ezasi fi'onna brus xanim lagérlarning ehwali, diniy étiqadning cheklinishi, d n a ewrishkisining yighilishi qatarliq mesililer heqqide toxtilip, rayondiki keng kölemlik tutqun nurghun balilarning qaranchuqsiz qélishigha seweb bolghanliqini agahlandurdi. U mundaq deydu: “Epsuslinarliq yéri, tuqunlarning perzentliri qaranchuqsiz qaldi. Biz ötken hepte ata-anisi élip kétilgen bir balining soghuqta tonglap ölgenlikini angliduq. Nöwette balilarningmu qayta-terbiyeleshke ewetilip, qopal mu'amilige duchar boluwatqanliqini anglawatimiz. Biz balilarning, hetta 6 ayliq bowaqlarningmu haywan qotinigha solighandek bu jaylarda tutup turuluwatqanliqini anglawatimiz.”
Fi'onna brusning ilgiri sürüshiche, en'gliye hökümiti, Uyghur rayonida yüz bériwatqan bu kishilik hoquq depsendichilikini jawabkarliqqa tartishta téximu chong rol oynishi kérek iken. U en'gliye tashqi ishlar ministirliqi emeldarining jawab bérishini telep qilip, en'gliyening b d t bashchiliqida bir xelq'ara tekshürüsh guruppisi qurushni qollaydighan-qollimaydighanliqini soridi.
Fi'onna brus mundaq deydu: “En'gliyening b d t ning xitay kishilik hoquq xatirisini qerellik körüp chiqish yighinida xitayni b d t irqiy ayrimichiliq komitétining tekliplirige emel qilishqa we b d t ning buni nazaret qilishini qobul qilishqa chaqirishigha minnetdarliq bildürimen. Biraq, birleshme padishahliq mezkur kishilik hoquq depsendichilikini jawabkarliqqa tartishta téximu chong rol oynishi kérek. Men ministirning en'gliyening bashqa xelq'ara shérikliri bilen birliship b d t bashchiliqida musteqil, terepsiz we omumyüzlük bir tekshürüsh komitéti tesis qilip, bu mesilide jawabkarliqni sürüshtürüsh méxanizmi qurushni qollamdu-qollimamdu?, buninggha jawab bérishini telep qilimen.”
En'gliye parlaméntining mezkur yighinida en'gliye tashqi ishlar ministirliqining asiya-tinch okyan ishlirigha mes'ul ministiri mark féld, fi'onna brusning so'aligha jawab bérip, en'gliye hökümiti b d t kishilik hoquq aliy komissari méshil bashélitning Uyghurlar heqqidiki chaqiriqigha awaz qoshidighanliqini bildürdi.
Mark féld mundaq deydu: “B d t aliy komissari méshil bashélit uning ishxanisining shinjangda tekshürüsh élip bérip, mezkur rayonda yüz bériwatqan endishe qilarliq hadisiler we qayta-terbiyelesh lagérlirigha da'ir xewerlerni éniqlashning charisini izdewatqanliqini bildürgen. Biz uning chaqiriqigha awaz qoshimiz. Biz b d t ning rayonda héchqandaq cheklimisiz tekshürüsh élip bérishigha yol qoyush toghrisida xitay hökümitige dawamliq chaqiriq qilimiz.”
Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining ilgiri sürüshiche, en'gliye parlaméntining Uyghur mesilisini munazire qilishi, “Heqiqet aldida héchkimning uzun mezgil süküt qilip turalmaydighanliqi” ni ipadileydiken. En'gliyede turushluq Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi rehime mahmut xanim mundaq deydu: “Elwette, weziyetning, heqiqetning qandaq boluwatqanliqini pütün dunya bildi. En'gliye elwette bilidu. Bu kéliwatqan melumatlar, guwahliqlar hemmisi oxshash uning heqiqetligini ispatlap turghachqa heqiqetning aldida bular süküt qilip turalmaydu.”
Uning qarishiche, xitayni yighiwélish lagérlirini taqashqa mejburlashning eng ünümlük usuli xelq'ara qanun méxanizmlirini ishqa sélishken. U, Uyghurlarni teqibleshke qatnashqan xitay shirketlirini jazalashning uning ünümlük charilirining biri ikenlikini bildürdi. Rehime mahmut mundaq deydu: “Esli yuqiri téxnika, dégen insanlargha qulayliq yaritishqa chiqarghan nerse. Emma u bizge bir düshmen bolup Uyghurlarning eng éghir jazalinishining bir usuli bolup qaldi. Ular shu usullarni qollinip pütün bir milletni qamal qilishning bir sewebi bolup qaldi. Buni qandaq toxtitish dégende pütün xelq'ara birliship tedbir qollinishi kérek”
Lékin herqandaq émbargoning bir bedili bar. En'gliye hökümitining bu bedelni töleshni xalaydighan -xalimaydighanliqi melum bolmisimu, emma uning Uyghur rayonining weziyitige diqqet qiliwatqanliqi melum. Mark féld seyshenbe küni parlamént ezalirining so'allirigha bergen jawab bergende bu nuqtini tekitlidi. U: “Hökümet xitay da'irilirining shinjangdiki Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerni basturushidin qattiq endishe qilmaqta. Bolupmu ularning nahayiti zor sandiki kishilerni qanunsiz tutqun qilishidin qattiq endishe qilmaqta. Méningche shinjangdiki xelqning menpe'eti, mezkur rayonning uzun muddetlik eminliki, xitayning xelq'ara obrazi üchün uning b d t irqiy ayrimichiliq komitétining tewsiyelirige emel qilishi we kishilik hoquq wedilirini ishqa ashurushi intayin muhim” dep körsetti.
En'gliye parlaméntining Uyghurlar heqqidiki mezkur yighini yawropa ittipaqining bir tekshürüsh guruppisi yéqinda Uyghur aptonom rayonini ziyaret qilip, ürümchi, qeshqer qatarliq jaylarda tekshürüsh élip barghandin kéyinla ötküzüldi. Firansiye agéntliqining ashkarilishiche, tekshürüsh guruppisidiki tekshürgen orunlar xitayning lagérlar heqqidiki qarishini namayan qilsimu, lékin ular “Bashqa uchur menbelirining jümlidin b d t, xelq'ara taratqular, ilmiy tetqiqatchilar we ammiwi teshkilatlarning uchurlirini toluqlashta paydiliq pursetke érishken.”
Kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, xitay hökümiti 3 milyondek Uyghur we bashqa musulman milletliri tutup turuluwatqan orunlarning lagér ikenlikini ret qilip, uning “Kespiy terbiyelesh merkezliri” ikenlikini qeyt qilip keldi.