“Yépiq terbiye lagérliri” diki tutqunlarning erzan emgek küchi süpitide emgekke séliniwatqanliqi ashkarilandi

Uyghur élidiki qayta terbiye lagérlirining tedrijiy halda mejburiy emgek lagérlirigha özgertiliwatqanliqi ashkarilanmaqta.

“Nyu-york waqti” géziti bu heqte élan qilghan tekshürüsh xaraktérlik xewer maqalisidin qarighanda, lagérgha tutqun qilin'ghan minglarche kishi hazir shu lagér ichide yaki lagérgha yéqin jaylargha séliniwatqan zor kölemlik zawut-karxanilarda mejburiy emgekke sélinmaqtiken. Közetküchiler lagér tüzümining yenimu xeterlik tüs éliwatqanliqini bildürüshmekte.

Uyghur élide ikki milyondin oshuq kishining “Qayta terbiye lagérliri” gha qamilish arqiliq özining milliy we dini kimlikidin waz kéchishke mejburliniwatqanliqi, her küni rohiy we jismaniy jehettin qiynashqa uchrawatqanliqi xelq'araning küchlük tenqidige uchrawatqan bir peytte, bu lagérlar heqqide yene bir yéngi xewer tarqaldi. U bolsimu xitay da'irilirining Uyghur élidiki lagérlarda mejburiy emgekni yolgha qoyuwatqanliqidur. Dunyadiki nopuzluq gézitlerdin “Nyu-york waqti” géziti we “Maliye waqti” géziti qatarliqlar élan qilghan xewerlerge qarighanda xitay hökümiti hazir Uyghur élidiki lagérlar ichide yaki lagérgha yéqin jaylarda zor kölemlik zawut-karxanilarni sélish arqiliq tutqunlarni mejburiy halda emgekke salmaqtiken. Tutqunlarning bu orunlarda ishleshni ret qilish hoquqi yoq iken.

“Nyu-york waqti” géziti bu heqtiki xewiride, lagérgha tutqun qilin'ghanlarning uruq-tughqanliridin igiligen melumatlar, sün'iy hemrah arqiliq tartilghan süret we xitayning xewer tor betliride bu heqte élan qilin'ghan bezi xewer shundaqla xitay tor betliride zawutning adrésigha a'it teminlen'gen uchurlarni sélishturush we tetqiq qilish asasida yéqinqi aylardin béri bundaq zawut-fabrikilarning qeshqer, aqsu, xotende köpeygenlikini bayqighan. Mezkur gézit igiligen uchurlardin qarighanda, bu zawutlarning köpi kiyim-kéchek fabrikiliri iken, bu yerde tutqunlar éyigha 600 yüen etrapida intayin töwen ma'ash bilen emgekke séliniwatqan bolup, asasen kiyim-kéchek fabrikiliri bolghan bu zawutlarni kishiler adette “Qara zawut” dep ataydiken. Bularning bundaq atilishidiki seweb uning nachar shara'iti we töwen ma'ashliq bolushigha munasiwetlik iken.

Amérika Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependining qarishiche, xitay hökümiti yéqindin buyan xelq'aradin kéliwatqan tenqidlerge qarita tedbir qollinip, köz boyamchiliq qilish hem shundaqla hökümet üstidiki maliye bésimini yenggillitish üchün mushundaq bir usulni qollan'ghan bolushi mumkin iken.

Xewerde bayan qilinishiche, da'iriler bu yil qeshqer we xotendiki ikki chong yighiwélish lagérida ishlepchiqirish séxlirini qurghan bolup, xotenning kériye nahiyesidiki yighiwélish lagérida 8 ishlepchiqirish séxi qurulghan. Ular, asasliq ayaq ishlepchiqirish, yanfon qurashturush, chay qachilash qatarliq jehetlerde kesipleshken. Xitay hökümiti xelq'araning küchlük bésimi netijiside 2015-yili “Emgek bilen terbiyelep özgertish” deydighan tüzümini ayaghlashturghanliqini jakarlighan. Biraq ashkariliniwatqan uchurlar xitay hökümitining Uyghur élide mejburiy emgekning yéngi bir türini keship qilip chiqqanliqini körsitip turmaqta. Amérikidiki “Di'alog” fondi jem'iyitining qurghuchisi jon kam “Nyu-york waqti” gézitige qilghan sözide “Bu weziyetni suyi'istémal qilip payda qoghlishiwatqan tijaretchilermu otturigha chiqiwatidu” dégen.

Derweqe, “Nyu-york waqti” ning tekshürüp éniqlishiche, yéqinda amérikining shimaliy karolina shtatidiki “Badjér tenheriket kiyimliri” shirkiti xotendiki “Teyda” deydighan bir kiyim-kéchek zawuti teripidin ishlepchiqirilghan kiyimlerni kirgüzgen. “Teyda shirkiti” del xitayning dölet qanilida mexsus mushu Uyghur élidiki atalmish “Kespiy téxnika bilen terbiyelesh” merkezliride terbiyelinip chiqqan “Oqughuchilar” ning ishqa orunlashturulghanliqi teshwiq qilin'ghan zawut iken. “Nyu-york waqti” géziti shimaliy karolina shtatidiki shirket da'iriliri bilen ehwal toghrisida alaqileshken. Shirketning bayanatchisi sés lénnon özlirining xotendiki bu zawut bilen téxi yéqinda alaqe qilip, deslepte az miqdarda mal kirgüzgenlikini, bu shirket heqqidiki uchurlardin toluq melumati yoqluqini éytqan. Biraq ular özlirining bu mesilini sürüshtüridighanliqini bildürgen.

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori lu'isa giriw xanim bügün radiyomizgha qilghan sözide, yuqiridikidek ehwalgha qet'iy xatime bérilishi kéreklikini bildürdi. U sözide: “Amérika we bashqa nurghun döletlerde mejburiy emgek bilen ishlepchiqirilghan mehsulatlarni qet'iy cheklesh heqqide qattiq qanun-tüzümler bar. Shunga xitay bilen tijaret qiliwatqan herqandaq bir shirket özlirini mal kirgüzüwatqan bu menbelerning qandaq shirket ikenlikini obdan tekshürüp, amérika qanunlirigha xilapliq ehwallarni sadir qilishtin we shundaqla kishilik hoquq depsendichilikige yantayaq bolushtin saqlinishi kérek” dédi.

Di'alog fondi jem'iyiti bashliqi jon kam ependimu gézitke qilghan sözide “Amérika we yawropadiki parche satquchi shirketlerge choqum bu mesilide melumat bérilishi, ulargha Uyghur élidiki lagérlardiki tutqunlar teripidin yasalghan yaki tikilgen mehsulatlarni bazargha sélishning xelq'arada mehbuslar we yaki mejburiy emgekke sélin'ghanlar teripidin yasalghan mehsulatlarni import qilishni cheklesh heqqide chiqirilghan qanunlargha xilap ikenlikini bildürüsh kérek”, dep eskertken.

Xitayning herqaysi dölet taratquliri yéqindin buyanqi xewerliride Uyghur élidiki bu atalmish “Kespiy téxnika terbiyelesh orunliri” da terbiyeliniwatqanlarning bir qisimlirining “Oqush püttürüp” diplomlirini qoligha élip, zawut-karxanilargha ishqa chüshkenlikini köplep teshwiq qiliwatqan idi. 17-Dékabir küni, xitayning “Shinjang xewerler tori” aqsudiki kespiy téxnika bilen terbiyelesh merkezliridin oqup chiqqanlarni ishqa orunlashturushni 100 pirsentke yetküzüsh üchün hazirghiche 81 karxana bilen toxtamlashqanliqini bildürgen. Xewerde, bu karxanilar bilen aqsu hökümet da'iriliri hemkarliship turup, kucha we uchturpan qatarliq jaylardiki kespiy terbiyelesh orunlirini merkez qilghan qurulush türlirini bashlaydighanliqi, bu arqiliq kespiy terbiye we emeliyet birleshtürülidighanliqi, hazirghiche 15840 kishining qobul qilinip bolghanliqini bayan qilghan.