“9-июл тутқунидики хитай адвокатлирини хатириләш” паалийитидә “лагерлар” дики уйғурлар мәсилиси аңлитилди

8-Июл йәкшәнбә күни америкиниң нюйорк шәһиридики фордһам университетида өткүзүлгән 2015-йили йүз бәргән хитай адвокатлирини тутқун қилиш вәқәсигә аит “9-июл тутқунидики хитай адвокатлирини хатириләш” йиғинида, уйғур кишилик һоқуқ программисиниң тәтқиқатчиси зубәйрә ханим лагерларға қамалған уйғурлар мәсилисини аңлатти. Йиғин мәйданидин игилишимизчә, зубәйрә ханим сөзлигән нөвәттә даириләр тәрипидин тутқун қилинип аталмиш “қайта тәрбийиләш” намидики җаза лагерлириға қамалған бир милйондин артуқ уйғур тоғрисидики пакитлиқ доклат шу күнки йиғинда қизғин муназирә қозғиған. Диққитиңлар мухбиримиз меһрибанниң зияритини қобул қилған зубәйрә ханим вә хитай кишилик һоқуқ адвокати тең биявниң баянлирида болсун.

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси зубәйрә шәмшидин ханим, 13-июл күни радийомиз зияритини қобул қилип, өткән йәкшәнбә нюйорк шәһиридики фордһам университетида өткүзүлгән 2-қетимлиқ “9-июл тутқунидики хитай адвокатлирини хатириләш” йиғинда өзиниң уйғур кишилик һоқуқ қурулушиға вакалитән лагерларға қамалған уйғурлар мәсилисини аңлатқанлиқини билдүрди.

2015-Йили 7-айниң 9-күнидин 12-күнигичә хитайда кишилик һоқуқ адвокатлирини кәң даиридә тутқун қилиш вәқәси йүз бәргән. Мәлум болушичә 3 күн давамлашқан тутқунда, хитайниң һәрқайси өлкә шәһәрлиридин тәхминән 300дин артуқ кишилик һоқуқ адвокати вә кишилик һоқуқ паалийәтчилири тутқун қилинип сорақ қилинған. Вәқәдин кейин хәлқара җамаәтниң бесими билән адвокатларниң зор қисми қоюп берилгән. Әмма 20 дин артуқ адвокатқа “дөләт һакимийитини ағдурушқа қутратқулуқ қилиш, дөләт мәхпийәтликини ашкарилаш” қатарлиқ җинайәтләр артилип, қамақ җазалириға һөкүм қилинған. Вәқәдин кейин 280 дин артуқ кишилик һоқуқ адвокати қоюп берилгән болсиму, әмма уларниң қайтидин адвокатлиқ қилиш салаһити бикар қилинғанлиқи һәққидә хәвәрләр тарқалған иди. Шундин буян мәзкур вәқә хәлқарада “9-июл кишилик һоқуқ адвокатлири тутқуни” дәп хатириләнмәктә.

Зубәйрә ханимниң билдүрүшичә, бу йил нюйорк шәһиридә мәзкур вәқәгә атап өткүзүлгән йиғинға, америкида паалийәт елип бериватқан хитай кишилик һоқуқ паалийәтчилиридин башқа хитай вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқан бир қисим тәшкилатлар вә тәтқиқатчиларму қатнашқан болуп, йиғинда ши җинпиң тәхткә чиққандин буян барғанчә яманлашқан хитайдики кишилик һоқуқ вәзийити, болупму уйғурларға қаритилған қаттиқ бастуруш вәзийити нуқтилиқ музакирә темиси қилинған. 

Доклат бәргүчиләргә сөз нөвити 3 минуттин 5 минутқичә дәп бәлгиләнгән бу йиғинда, мәхсус уйғур вәзийити һәққидә доклат беришкә орунлаштурулған зубәйрә ханимға, униң уйғур дияридики “җаза лагерлири” һәққидики доклатини баян қилиши үчүн 7 минут вақит берилгән вә униң доклатидин кейин хитай һөкүмитиниң уйғурлар үстидин елип бериватқан бастуруш сиясити йиғин әһлиниң нуқтилиқ муназирә темиси болған.

Зубәйрә ханимниң билдүрүшичә, у доклатида әркин асия радийоси қатарлиқ хәлқара мәтбуатлар, адриан зәнзгә охшаш чәтәллик мутәхәссисләр вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң уйғур дияридики “қайта тәрбийиләш мәркәзлири” намидики җаза лагерлири һәққидики учурлири, тәтқиқат мақалилири вә доклатлири шуниңдәк җаз лагерлирида йетип чиққан шаһитларниң, муһаҗирәттики уйғурларниң уруқ-туғқан қериндашлири һәққидә өз кимлики билән елан қилған һәқиқий вәқәләрни нәқил елиш арқилиқ бир милйондин артуқ уйғурниң аталмиш “тәрбийиләш мәркәзлири”, йәни “җаза лагерлири” дики паҗиәләрни аңлатқандин кейин, пүткүл йиғиндики муназирә темиси уйғур мәсилисигә мәркәзләшкән. Йиғин мәйданиниң өзидила йиғинни уюштурған хитай кишилик һоқуқ адвокатлири зубәйрә ханимға әң қисқа вақит ичидә мәхсус уйғур дияридики “җаза лагерлири” мәсилиси һәққидә йәнә бир қетимлиқ муһакимә йиғини ечиш вә лагерлардики кимлики ениқ болған тутқунлар һәққидә йәниму көп материялларни топлаш лазимлиқи, һәтта өзлириниң халис адвокатлиқ қилишқа тәйяр икәнликини билдүрүшкән.

“9-июл тутқунидики хитай адвокатлирини хатириләш” күнидики йиғинни тәшкиллигүчиләрдин хитайда тонулған кишилик һоқуқ адвокати тең бияв әпәндиму зияритимизни қобул қилип, мәзкур йиғинда зубәйрә ханим оттуриға қойған уйғур дияридики “җаза лагерлири” ға қамалған бир милйондин артуқ уйғур мәсилиси йиғин қатнашқучилириниң җиддий диққитини қозғиғанлиқини билдүрди.

Тең бияв әпәндиниң билдүрүшичә, 2015-йили йүз бәргән 9-июл адвокатлар тутқуни вәқәсидә тутқун қилинип сотланған 20 нәччә адвокат ичидә, 2014-йили 15-январ күни даириләр тәрипидин тутқун қилинған мәшһур уйғур зиялийси илһам тохтиниң адвокатлиқини дәсләпки мәзгилдә үстигә алған ваң фамилилик адвокатму бар болуп, кейинки мәзгилдә илһам әпәндиниң сотида адвокатлиқ қилған адвокат ли фаңпиң вә униң ярдәмчиси лию шавйүән әпәндиләр гәрчә тутқундин кейин қоюп берилгән болсиму, әмма у иккийләнниң адвокатлиқ салапити бикар қиливетилгән. 

Тең бияв әпәндиниң билдүрүшичә, у илгири, йәни 2013-йили чәтәлгә чиқиштин илгири хитайниң бейҗиң шәһиридә адвокатлиқ қиливатқан мәзгилидә у илһам тохти әпәнди билән достлуқ алақисидә болған вә илһам әпәндиниң һавалиси билән бир қисим уйғур әрздарлириниң адвокатлиқиниму үстигә алған икән.

Униң қаришичә, кишилик һоқуқ вәзийити барғанчә начарлишиватиду дәп қариливатқан хитайдәк бир дөләттә, кишилик һоқуқ адвокатлириниң нормал хизмитини давамлаштуруш имканийити тартивелинған болуп, уйғурлар қаттиқ бастурулуватқан, түркүм-түркүмләп тутқун қилинип лагерларға қамиливатқан уйғур диярини хитайдики кишилик һоқуқ вәзийити әң қаттиқ дәпсәндә қилинған районларниң бири дейиш мумкин.

Тең бияв әпәнди йәнә хитайда кишилик һоқуқ адвокатлири паләч һалға чүшүп қалған бу хил вәзийәттә, хәлқараниң хитайға қарита бесимни күчәйтишиниң муһимлиқини тәкитлиди.

Униң қаришичә, хитай коммунист һакимийитиниң реҗимидин қечип чиқип, чәтәлләрдә паалийәт елип бериватқан хитай кишилик һоқуқ паалийәтчилири вә өзигә охшаш кишилик һоқуқ адвокатлири ғәрб дөләтлиридики әвзәл демократик шараиттин пайдилинип, хитайдики пуқраларниң кишилик һоқуқини еғир дәриҗидә дәпсәндә қиливатқан хитай әмәлдарлирини хәлқара қанунлар бойичә җазалашни қолға кәлтүрүш керәк икән.

Униң билдүрүшичә, униңға охшаш бир түркүм кишилик һоқуқ адвокатлири нөвәттә америка һөкүмити тәрипидин елан қилинған, мустәбит һөкүмәт әмәлдарлирини җазалаш үчүн йолға қоюлған “хәлқара магнетский қануни” арқилиқ хитай әмәлдарлирини җазалашни тәләп қилишму үнүмлүк чариләрниң бири. Униң ейтишичә, улар һазир хитай дөләт рәиси ши җинпиң, уйғур аптоном райониниң партком секретари чен чүәнго қатарлиқларниң кишилик һоқуқ дәпсәндиликигә аит җинайи пакитлирини топлап, бу хил хитай әмәлдарлирини хәлқара қанун-низамлар бойичә җазалашни қолға кәлтүрүшкә тиришмақта икән.