Xitayning Uyghur élidiki “Oq-dora purap turghan” qattiq zerbe bérish herikiti küchlük tenqidke uchrimaqta

Bu yil kirgendin buyan herqaysi axbarat wasitiliride, Uyghurlargha da'ir diqqet qozghawatqan mesililerning biri, xitay hökümitining Uyghur diyarida qaqshatquch zerbe bérish yuqiri bésim halitini saqlishi we bu heriket istratégiyisining Uyghurlarni basturushtek nishani özgermigen bolsimu, xaraktérining qoralliq herbiy we saqchi qoshunlar arqiliq siyasiyliqtin barghanche herbiy tüs éliwatqanliqidur. Shundaqla qanunni destek qilip, Uyghurlargha adaletsizlik qiliwatqanliqi we ikki xil ölchem qolliniwatqanliqidur.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan, Uyghur mesilisige köngül bolup kéliwatqan organ we pa'aliyetchiler, xitayning Uyghur rayonidiki qattiq zerbe bérish herikitining barghanche “Oq, dora purawatqanliqi” özlirini endishige séliwatqanliqini bildürdi.

2014 ‏-Yili 5-ayning 26-küni xitay kompartiyisi merkizi komitét siyasiy byurosi yighin chaqirip, memliket boyiche élip barghan qattiq zerbe bérish herikitining telipi boyiche, “Uyghur aptonom rayonining jem'iyet muqimliqi we ebediy eminlikini ilgiri sürüshni meqset qilip mexsus zerbe bérish herikiti élip bérip, 3 xil küchke nisbeten yuqiri bésim halitini saqlap, térrorluq heriketlirining köplep yüz bérishini tosush we uning xitay ölkilirige yamrishini tosush” ni telep qilghan. Gerche bu heriket bir yilliq mexsus qattiq zerbe bérish herikiti dep élan qilin'ghan bolsimu, da'iriler rayonda qattiq zerbe bérish halitini saqlap, hetta kücheytip kelmekte.

Xitay hökümitining memliket miqyasida élip barghan “Zorawanliq, térrorluq jinayetlirige qanun arqiliq qattiq zerbe bérish herikiti” axirlashqan bolsimu, nöwette edliye tarmaqliri qanun arqiliq zorawan we térrorluq hemde bashqa jinayetlerge dawamliq yuqiri bésimliq zerbe bérish halitini saqlap kelmekte.

Da'iriler edliye we qanun saheside térrorluqqa qarshi turush, muqimliqni qoghdash kürishining teshebbuskarliq hoquqini puxta igilesh kérek dégendek qattiq telepler boyiche emeliyleshtürmekte.

Xitay hökümitining Uyghurlar diyarida atalmish térrorluq, diniy ashqunluq, üch xil küchlerning qarshiliq körsitish heriketlirige “Qattiq zerbe bérish” heqqidiki chaqiriqliri chet'el axbaratliridimu keng élan qilindi, da'irilerning Uyghurlar diyarida ghayet zor meblegh serp qilip “Saqchi döliti” qurulushini tézlitiwatqanliqi we buninggha alaqidar mesililer muhakime qilindi we bular xelq'araliq kishilik hoquq közitish organliriningmu diqqitini qozghap kelmekte.
Xelq'ara kechürüm teshkilati yéqinda élan qilghan yilliq kishilik hoquq doklatida, xitayning 2016-, 2017-yilliri kishilik hoquqni dawamliq basturup, pa'aliyetchiler we kishilik hoquqni qoghdighuchilarning dawamliq sistémiliq nazaret qilish, parakendichilik sélish, qorqutush, qolgha élish, tutqun qilish nishani bolup kelgenlikini bildürgen idi.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining washin'gtonda turushluq mes'uli t. Kumar ependi 23-mart küni ziyaritimizni qobul qilip: “Xelq'ara kechürüm teshkilati xitay hökümitining Uyghur rayonida élip bériwatqan insan heqliri depsendilikliri üstidin közitiwatimiz we xizmetler élip bériwatimiz, bolupmu qattiq zerbe bérish herikiti dawamliq étnik Uyghurlarning insan heqlirining téximu qattiq rewishte depsende qilinishigha meydan hazirlap kelmekte, shundaqla bu jeryanda dawamliq xitay hökümitining oxshash jinayet ötküzgen xitaylar bilen Uyghurlargha oxshimaydighan jaza qollinip, ikki xil ölchem qolliniwatqanliqigha diqqet qilip kéliwatimiz. Bolupmu Uyghurlarning milliy kemsitishke, ten jazasigha, adaletsiz halda qanunsiz jazalinishqa uchrawatqanliqi bizde endishe qozghaydu” dédi.

Nyuyorktiki xitay démokrat, siyasiy qanun penliri doktori wang jüntaw, xitayning her xil namlardiki qattiq zerbe bérish herikitini “Özini qanun döliti dep atiwalghan xitay hökümitining her qétimliq qattiq zerbe bérish herikitining prinsipi we telipi bolghan éghirlitip jazalashning özila, emeliyette adilliqni telep qilidighan qanun dégen bir uqumni inkar qilidighan, prinsipigha xilap halda élip bériliwatqan ashqun bir zorawanliqning ipadisi” dep sherhlidi.

Uning qarishiche, Uyghur élide xitayning élip barghan qattiq zerbe bérish heriketliride Uyghurlarning köplep tutqun qilinishi hem türmilerge tashlinishi, bolupmu diniy jehettiki basturushi éghir bolmaqta, méningche, Uyghurlar intayin mötidil musulmanlar, ular térrorchi yaki ashqun radikal emes, ular xitay hökümitidin narazi bolghanliqi we qarshi bolghanliqi üchünla adaletsizlikke uchrimaqta.

U, xitayning Uyghurlargha “Islami radikalliq”, “Térrorluq” dégen qalpaqlarni kiydürüp jazalishi, xelq'araliq térrorluqqa we shuninggha oxshash heriketlerde qolliniwatqan oxshash términ ‏-atalghularni ishlitip, özining Uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturushlirini yolluq körsitishke urunuwatqanliqining alamiti, deydu. Wang jüntaw yene, emeliyette bolsa “Singip kirish we esebiylik” ke qarshi dölet bixeterlikini qoghdash dégen nam bilen barliq Uyghurlargha zor herbiy küch ishlitip, hetta bronéwiklar bilen heywe körsitishining özidin, Uyghur élidiki qattiq zerbe bérishning barghanche oq dora purap turidighan herbiy haletke ötkenlikini, bu xil düshmen bilen urush qiliwatqandek alahide qattiq we wehimilik tedbirlerning bolsa, muqimliqqa paydisiz bolupla qalmay, emeliyette xitay hökümitining hemme Uyghurni özige düshmen qilidighan exmiqane tedbir dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Xewer we inkaslardin melum bolushiche, xitay hökümitining, qaqshatquch zerbe bérishi bashlan'ghandin buyan, aptonom rayondiki j x organliri zorawanliq, térrorluqqa, esebiy heriketlerge chétishliq jinayet gumandarliri we qéchip yürgenlerni merkezlik qoghlap tutush mexsus herikitini qanat yaydurup, tutush salmiqini ashurghan, her derijilik sot mehkimiliri déloni sotlash jeryanida qaqshatquch zerbe bérishning muhim nuqtisini zorawanliq, térrorluq, esebiylik, qoral we partlitish buyumliri yasash qatarliq qanun'gha xilap jinayetlerge merkezleshtürgen. Her derijilik teptish organliri qaqshatquch zerbe bérish jeryanida eyiblesh munbirini jinayetni eyiblesh, jinayetni pash qilish, jinayetni söküshtiki meydan'gha aylanduruwatqanliqi melum.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, xitayning qattiq zerbe bérish heriketlirining xaraktérining xitay ichi we Uyghur élide pütünley oxshimaydighanliqini, buning Uyghur élide pütünley siyasiy meqsette élip bériwatqan bir qanunsiz heriket ikenlikini sherhleydu we nöwette buni téximu kücheytishi, xitayning bir belwagh bir yol siyasitining emeliylishishidin endishe qiliwatqanliqidin dep qaraydighanliqini bildürdi we xitay hökümiti rayonda urush élan qilghandek halette élip bériwatqan siyasiy we herbiy puriqi éghir heriket dunya jama'etchilikining diqqitini qozghishi kérek, bolupmu neq meydanda étip tashlash we étip bolghandin kéyin, jinayet belgilep höküm qilishtek qanunsiz, zorawan we kishilik hoquqqa qarshi heriketlirige, yérim yildin buyan, qanun boyiche qaqshatquch zerbe bérish heriketliride, Uyghurlarning téximu keskin weziyetke yüzliniwatqanliqigha qattiq inkas qayturush kérek, dep chaqiriq qildi.