Хитай қандақ кишиләргә паспорт беҗирип бериду?

Исмини ашкарилашни халимиған бир яшниң билдүрүшичә, хитай даирилири илгири сүрүватқан паспорт ишләшни асанлаштуруш хизмити пәқәт яшанған вә яки хитай даирилиригә садиқ, һаятида хитайниң сияситигә қарши чиқмиған, җинайәт өткүзмигән кишиләрни асас қилип мәлум дәриҗидә әмәлийләшкән болсиму, йәнила илгирикигә қариғанда һечқандақ өзгириш болـмиған.

Хитай “хәлқ тори” өткән йили 2 - декабирдики хәвиридә, уйғур аптоном районлуқ җамаәт хәвпсизлики назаритидә ечилған “хәлққә доклат бериш, аммини рази қилиш” доклат йиғинидин кейин, даириләр пүтүн уйғур елида аһалиләр адәттики паспорт башқуруш йеңи бәлгилимиси омумйүзлүк йолға қоюлуп, паспорт тарқитишни омумлаштурғанлиқини илгири сүргән.

Хәвәрдә өткән йили авғусттин, ноябирғичә болған 3 ай ичидә 210 миң паспорт беҗирилгәнлики көрстилгән. Уқтуруштин кейин аптоном районлуқ җамаәт хәвпсизлики назарити қобул қилған паспорт беҗириш илтимаси 228миң 876 киши болуп, булардин беҗирилгән паспорт 213миң 708гә йәткән икән.

Паспорт берилидиғанлар үчүн қандақ шәртләр бар? сақчи даирилири адәттики паспортларни қандақ кишиләргә беҗирип бериду? бу соалларниң җавабиға еришиш үчүн йеқинда уйғур дияридин истанбулға кәлгән бир уйғур яш билән сөһбәт елип бардуқ.

Исмини ашкарилашни халимиған бу яшниң билдүрүшичә, хитай сақчи даирилириниң уйғурларға қарита йүргүзүватқан паспорт сияситиниң охшимайдиғанлиқини билдүрди.

Игилинишичә, һазир хитай дөләт бихәтәрлик аппарат системиға уйғурларниң архиплири киргүзүлгән болуп, көпинчә яшларға, “қара чекит”, “сериқ чекит” вә “қизил чекит” дәп үч түргә айрип чекит урулған икән. Бу үч хил “чекит” урулған кишиләр һәр заман, һәр йәрдә қаттиқ назарәт вә контрол астида тутулидикән. Бу хил кишиләрниң башқа юртларға сәпәр қилиши чәкләнгән болғачқа, йол йүргәндә тосуқларда кимликлирини нурлуқ аппаратқа сүрткәндә агаһландуруш беридикән вә сақчилар тәрипидин тутуп кетилидикән. Буларниң паспорт илтимаслириму рәт қилинидикән.

Исмини ашкарилашни халимиған бу яш, чекит урулған үч хил кишиләр кимләр дегән соалимизға җаваб берип: “улар мәһәллә, кәнтләрдә уюштурулған сиясий өгинишкә қатнашмиғанлар, диний етиқади күчлүк аилә әзалири йәни ‛радикал динчи‚ дәп қарилидиғанлар, илгири бирәр мәдрисидә оқуған вә яки сиясий сәвәбтин түрмидә йетип чиққанлар, хитай даирилири өзлири үчүн ‛тәһдит‚ дәп қариған кишиләр” дәп билдүрди.

Бу яш сөзидә йәнә, чәтәлләргә чиқиш үчүн паспорт беҗиришниң үнчила асан әмәсликини, хитай даирилири уйғурларни чәтәлләргә әмәс, бир наһийидин йәнә бир наһийигә өтүш үчүнму дөләт чеграсидин өткәнгә охшаш нәччә тосуқта тәкшүрүп, тәстә өткүзидиғанлиқини, әмма көпинчә яшларниң кимликигә “қара чекит” урулғанлиқи үчүн, уларниң башқа йәргә сәпәр қилиш имканийити йоқлуқини, сәпәр қилғучиларға йолдики тосуқта кимлик тәкшүридиған нурлуқ аппаратта агаһландуруш берилидиғанлиқини, шуниң билән сақчилар уларни тутуп кетидиғанлиқини билдүрди.

Биз, хитай даирилириниң уйғурлар үчүн паспорт бериш ишлири тоғрисида пикир - қарашлирини елиш үчүн түркийә истратегийилик чүшәнчиләр институтиниң мутәхәссиси доктор әркин әкрәм билән сөһбәт елип бардуқ.

Доктор әркин әкрәм, хитай даирилири паспорт беҗириш ишлирида өз пуқралириға асанлиқ яритип қулай беҗирип бәргән болсиму, уйғурларға қийинлаштуруп айримичилиқ сиясәт йүргүзүп келиватқанлиқини билдүрди.