Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti Uyghurlarning diniy erkinlik weziyiti endishe qozghawatqanliqini bildürdi

Guma pichaqliq hujum weqesidin kéyin xoten tewesige kirgüzülgen bronéwiklardin biri. 2017-Yili féwral.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti bu yilliq doklatida, amérika dölet ishlar ministirliqining xitayni bu yil yene diniy erkinlik weziyiti diqqet qilinidighan alahide döletler tizimlikige kirgüzüshni teklip qildi.
Bu, mezkur komitétining xitayni 1999‏-yildin béri uda bu tizimlikke kirgüzüshni teklip qilishidur.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti oz doklatida buning seweblirini sherhlep, 2016‏-yili xitayda diniy étiqad erkinlik we kishilik hoquq weziyiti dawamliq nacharlashqanliqi, xitay hökümitining musulman Uyghurlar, buddist tibet, falun'gong we a'ile xristi'an chérkawlirigha buzghunchiliq qilip kelgenliki, uning “Döletke tehdit, dep qaralghan herqandaq dindar, adwokat, pa'aliyetchi we bashqa ijtima'iy guruh ezalirini basturghanliqi”ni ilgiri sürgen. Uning Uyghur musulmanlirigha qarita yéngi belgilimilerni chiqirip, ularning perzentlirige diniy terbiye bérishini öz ichige alghan heq-hoquqlirigha cheklime qoyup kelgenlikini bildürgen.

230 Nechche betlik doklatta, Uyghurlarning diniy erkinlikni cheklesh a'iliside namaz oqughan yaki diniy matériyal saqlighan Uyghurlarni tépiwalsa, “Qanunsiz diniy pa'aliyet” qilghan, dep jazalash derijisige barghanliqi ilgiri sürülgen. Da'irilerning yene, mektep balilirini a'ilide namaz oquydighan ata-anilarni pash qilishqa qistap, bu arqiliq özining “Radikalliqning keng ewji élishi Uyghur musulmanliridiki zorawanliq xahishini peyda qiliwatidu, dégen pikrini yekünlep kelgen” liki we “Diniy étiqad hem bashqa kündilik turmush pa'aliyetlirige her xil belgilime we cheklimilerni qoyghanliqi” bildürülgen.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi tomas réys charshenbe küni xitayning bigunah Uyghurlargha “Térrorchi”, “Esebiy” mu'amilisi qilip kelgenliki we buning naheqchilik ikenlikini bildürdi.

Tomas réys: “Xitay hökümiti tinch, bigunah kishilerge ‛esebiy‚, ‛térrorchi‚, ‛ashqun‚ mu'amilisi tutup keldi. Biz buni pütünley naheqchilik we diniy étiqad erkinlikige xilap, dep qaraymiz. Elwette, bu téma biz mutleq rewishte amérika hökümitidin xitay bilen bolghan alaqide otturigha qoyushni telep qilidighan bir mesile”, dep körsetti.

U bu sözlerni amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti charshenbe küni téléfon axbarat yighini ötküzüp, muxbirimizning so'aligha jawab bergende qildi. Tomas réys ependining bildürüshiche, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining Uyghurlar uchrawatqan mu'amilini amérika, b d t, yawropa ittipaqi bilen bolghan munasiwetliride otturigha qoyup kelgen. Shundaqla bu mesilide yuqiriqi dölet we organlarning xitay bilen sözlishishini telep qilip kelgen.

Tomas réys mundaq deydu: “Biz Uyghur musulmanliri uchrighan mu'amilidin bek endishe qilimiz. Biz bu mesilini doklatimizda otturigha qoyduq we mexsus waqit ajritip sözleshtuq. Xitay hökümiti bu kishilerning hemmisige radikal ashqun mu'amilisi qiliwatidu. Biz amérika hökümitidin bashqa diplomatik orunlar we chet'el wekilliri bilen jümlidin b d t we yawropa ittipaqi bilen birge, xitayni ziyaret qilghanda uning bilen sözliship, Uyghurlarni qoghdashni otturigha qoyup kelduq. Shundaq qilish we Uyghurlarni qoghdashni izchil xitay hökümitining aldigha qoyup turush intayin muhim mesile. Bu del biz hazir qiliwatqan ishlarning biri”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining doklatida yene, Uyghur aptonom rayonining 2016‏-yili chiqarghan “Térrorluqqa qarshi turush charisi” we béyjing hökümitining 2016‏-yili élan qilghan “Shinjangning diniy erkinlik aq tashliq kitabi”ni tenqid qilghan.

Doklatta qeyt qilishiche, béyjing hökümiti 2016‏-yili “Aq tashliq kitab” élan qilip, normal diniy pa'aliyet, diniy éhtiyaj we örp-adetlerning qoghdiliwatqanliqini ilgiri sürgen bolsimu, biraq u “Shu yili ranmizanda yene cheklime qoyup, hökümet xadimlirining, oqughuchi we balilarning roza tutushi, namaz oqushining aldini alghan.”

Doklatta mundaq déyilidu: “2016-Yili 1‏-noyabirdin bashlap, Uyghur musulman ata-anilargha balilarni öz ichige alghan herqandaq diniy pa'aliyet bilen shughullinishi men'i qilindi. Shuning bilen birge, puqralar hökümet chekligen herqandaq pa'aliyetke qatnashqan qoshna-qulumlirini pash qilishqa righbetlendürüldi”.

Biraq bezi öktichilirining qarishiche, xitay hökümitining Uyghur rayonida diniy erkinlikke qarshi yürgüzgen radikal siyasiti, uning bu rayondiki “Karxanilashqan” muqimliq siyasitining mehsuli.

Kanadada olturushluq xitay öktichi, “Démokratik junggo fronti”ning re'isi shéng shöy xanim mundaq deydu: “Xitay kompartiyesining atalmish shinjangdiki térrorluqqa qarshi turush herikiti yaki uning tibet,teywen musteqilliqigha qarshi turush siyasitining hemmisi karxanilashqan bir-birige tutash gewde. Aliy derijilik da'irilerning bundaq bir orunlashturushining bar-yoqluqidin qet'iynezer, her qatlamdiki emeldarlar karxanilashqan bu siyasetke tayinip mewjut bolup turidu. Shunga, bu ademler shinjangdiki weziyetni öz qoli bilen ötkürleshtürüp turidu. Chünki, ular weziyetni ötkürleshtürse, merkezdin téximu köp pulgha érishidu”.

Biraq shéng shüy, xitay herqanche küchlük bolsimu, biraq bundaq qattiq qol siyasetning bir bedili bolidighanliqini bildürüp, shi jinping hökümitining hel qilish nahayiti zor mesilige duch kéliwatqanliqini bildürdi.

Shéng shöy mundaq deydu: “Shi jinping hakimiyiti heqiqeten taqabil turush nahayiti müshkül bir qiyinchiliqqa duch kéliwatidu. Bu qiyinchiliq xilmu-xil ziddiyetlerge hamilidar. Biraq uning üchün eng zor xewp-xeter chégra rayondin kélidu. Shunga, u xelq'ara jem'iyetning térrorluqqa qarshi turush, deydighan bu chong arqa körünüsh, chong weziyetni suyi'istémal qilip, junggo chégrasi ichidiki uninggha qarshi barliq küchlerni eng töwen qatlamgha qeder yoqitishni oylawatidu. Biraq uning bu wehimisige qarshi yerlik xelqning choqum bir inkasi bolidu”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti doklatida yene Uyghur mehbuslirining adaletsiz sotliniwatqanliqi, türmilerde qopal mu'amilige uchrawatqanliqini eskertip, 2014‏-yili muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan ilham toxtining soti adwokatlar teripidin “Saxtipezlik” dep eyiblen'genlikini, gülmire imin özi ret qilghan bolsimu, biraq xitay da'irilirining ürümchi “5‏-Iyul weqesi” diki atalmish roli seweblik uninggha muddetsiz qamaq jazasi bergenlikini alahide tekitligen.

Xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi tomas réysning bildürüshiche, gülmire imin ehwalini mezkur organ teqib qilidighan Uyghur wijdan mehbuslirining biriken.

U muxbirimiz mundaq dédi: “(Uyghur) wijdan mehbusliridin biri bizning bir komissarimiz mes'ul bolup mexsus ehwalini teqib qilishqa talliwélindi. Her bir komissar mes'ul bolup teqib qilidighan bir wijdan mehbusi bar. Talliwélin'ghan shu kishilerdin biri Uyghur wijdan mehbusi. Bu wijdan mehbuslargha tégishlik mu'amile qilish we axirida ularni qoyup bérish pewqul'adde muhim mesile”.