Kishilik hoquq teshkilatliri prézidént trampni xitayda diniy erkinlikni tekitleshke chaqirdi

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi sandra joléy xanim bilen mezkur organning komissari tenzin dorjé yéqinda amérikaning “Diplomat” torida maqale élan qilip, prézidént trampning türmidiki tibet rahibi penchen lama bilen muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur wijdan mehbusi gülmire iminni qoyup bérishni telep qilishqa chaqirghan.

Sandra jolléy we tenzin dorjéning qeyt qilishiche, diniy erkinlik we diniy mehbuslarni qoyup bérish mesilisi prézidént trampning xitay ziyaritining küntertipidin orun élishi kérek. Ular, prézidént trampning néme üchün xitayda diniy erkinlikni otturigha qoyushi kéreklikini chüshendürüp: “Xitay xitaylashturush herikiti arqiliq tibet we Uyghurlarning medeniyiti, ularning diniy étiqadini yoqitishqa urunup kelmekte” dégen.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining gülmire imin we penchen lamani qoyup bérish, diniy erkinlikke köngül bölüsh heqqidiki bayanati tramp hökümitining tashqi siyasiti nuqtiliq soda mesilisi we shimaliy koréyening yadro tehditige merkezliship qalghan, bu mesililerde xitayning hemkarliqigha éhtiyajliq boluwatqan mezgilde otturigha qoyuldi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining aliy derijilik tetqiqatchisi tina muford xanimning qeyt qilishiche, prézidént trampning xitayda gülmire iminning mesilisini otturigha qoyushining ehmiyiti nahayiti zor iken. U seyshenbe küni ziyaritimzini qobul qilghanda, “Bu bizning xitay hökümitini közitiwatqanliqimizni körsitidu” dédi.

Tina muford mundaq deydu: “Biz amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti amérika hökümitini izchil diniy erkinlikni otturigha qoyushqa, bolupmu bizning aliy derijilik rehberlirimiz bashqa döletlerning aliy derijilik rehberliri bilen körüshkende konkrét diniy erkinlik délolirini otturigha qoyup, bu délolargha yuqiri derijide ehmiyet bérishke, bu arqiliq diniy erkinlik amérika tashqi siyasitining muhim halqisi ikenlikini namayan qilishqa righbetlendürüp kelduq. Bundaq qilishning halqiliq yollirining biri, prézidént tramp we bashqa amérika emeldarlirining penchen lama, gülmire imin we yaki ilham toxtigha oxshash xitaydiki san-sanaqsiz mehbuslarning délosini otturigha qoyushidur. Biz prézidént trampning bu mehbuslarning ismini otturigha qoyushini ümid qilimiz.”

Bu yil 39 yashliq yazghuchi we tor pa'aliyetchisi gülmire imin ürümchi saybagh rayonluq hökümetning kadiri bolup, u 2009‏-yili 5‏-iyul weqeside qolgha élin'ghan we muddetsiz qama jazasigha höküm qilin'ghan. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi sandra jolléy 2016‏-yili gülmire iminni mezkur komitétning “Wijdan mehbusliri tizimliki” diki shexs, dep élan qilghan idi.

Tina muford, gülmire iminning néme üchün bu “Tizimlik” tiki shexs ikenlikini chüshendürüp, uning teqdiri pütün Uyghur jem'iyiti we pütün dunyagha alaqidar mesile ikenlikini bildürdi.

Tina muford: “Gülmirening kechürmishi mu'awin re'isimiz, komissar joléygha bir ana bir ayal süpitide bek qattiq tesir qildi. Shunga, u gülmire uchrawatqan péshkellikke yéqindin diqqet qilip keldi. Uningda gülmirening qandaq ishlarni béshidin köchürüwatqanliqigha qarita intayin küchlük bir hés-tuyghu bar. U gülmirening teqdiri u we uning a'ilisi bilen cheklinip qalmaydu, bu pütün Uyghur jem'iyiti we pütün dunyagha alaqidar mesile dep qaraydu. Mana bu mu'awin re'isi joléyning gülmire bilen körüshüp baqmighan bolsimu biraq uning teqdirige qiziqip, uning mesilisini özining shexsi mesilisidek körüshining sewebi. U özini gülmirege baghlap turghan bir bagh bardek hés qilidu”.

Lékin prézidént trampning xitay ziyaritide soda we shimaliy koréye uning küntertipidiki halqiliq mesile ikenlikini melum bolsimu, biraq diniy erkinlik we kishilik hoquqni otturigha qoyush-qoymasliqi melum emes. Amérikidiki Uyghur adwokat, d u q ning bash meslihetchisi nuri türkel, xitay-amérika rehberlirining qoshumche küntertipidiki témilarning ichide Uyghur mesilisining barliqini bildürdi.

Nuri türkel ependi: “Donald tramp bilen shi jinpingning körüshkende sözlishidighan témilar burun békitilip bolidu. Uningdin bashqa qoshumche témilar bolidu. Meyli gülmire iminning mesilisi bolsun yaki xitay puqralirining kishilik hoquq mesilisi bolsun, bularning hemmisi asasi témidiki mesililer emes. Lékin biz amérika hökümitidiki emeldarlardin igilishimge qarighanda, bu qétim asasi témining ichide kishilik hoquq bolmighan bilen qoshumche mesililerning ichide uning choqum tilgha élinidighanliqini angliduq. Bolupmu Uyghurlarning yéqindin buyan chiqiriwatqan, bolupmu bu yildin béri bolghan siyasiy öginishke yighiwélish, radikalliqqa qarshi turush mesililirining barliqini angliduq”.

Nuri türkel ependi yene tramp hökümitining kishilik hoquqqa sel qarishi xitay üchün bir busluq yaritip béridighanliqini bildürdi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi sandra joléy “Diplomat” torida élan qilghan maqaliside tramp hökümiti we amérika dölet mejlisige bezi tekliplerni bergen. U, bu yil dölet ishlar ministirliqi xitayni yene diniy erkinlik weziyiti diqqet qilinidighan döletler tizimlikige kirgüzüsh, dölet mejlisining 1872 ‏-nomurluq tibet qanunini téz maqullash, amérika yer shari magnitiskiy qanuni we frank wolf xelq'ara diniy erkinlik qanunini ishqa sélip, kishilik hoquq we diniy erkinlikke buzghunchiliq qilghan xitay emeldarlirini jazalashni telep qilghan.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki tina muford, tramp hökümitining ye shari magnitiskiy kishilik hoquq qanunini ünümlük ishlitishi kéreklikini bildürdi. U mundaq deydu: “Hazir bizning qolimizdin burunqidinmu köp kozurlirimiz bar. Meyli bu yer shari magnitiskiy qanuni, meyli yer shari diniy erkinlik qanuni, meyli döletsiz puqralar qanuni bolsun, bularning hemmisini bizning hökümitimiz ishletse bolidu. U bashqa hökümetlerni noqul xitay hökümitining jawabkarliqini sürüshtürüp qalmay, kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilghan emeldarlarning jawabkarliqini sürüshtürüshke righbetlendürüshi kérek. Biz bu emeldarlarning jinayitige da'ir küchlük delillerge érishkende ularning ismini élan qilishimiz kérek. Rastini éytqanda ularning ismini élan qilip, ularni özining diniy erkinlik, kishilik hoquq ölchemlirige xilap qilmishi üchün iza tartquzush kérek. Buning üchün amérika hökümiti her bir pursette bu qoralni ishlitishi we bashqa döletlernimu shundaq qilishqa righbetlendürüshi zörür”.

Amérika dölet mejlisining yer shari magnitiskiy kishilik hoquq qanuni 2016‏-yili maqullan'ghan. Rusiyelik kishilik hoquq pa'aliyetchisi magnitiskining namidiki bu qanunda, kishilik hoquqni depsen qilghan bashqa döletlerdiki hökümet emeldarlirini jazalash, ularning amérikigha kirishi, perzentlirining amérikada oqushi we amérika pul-mu'amile sistémisini ishlitishi cheklen'gen idi.