Közetküchiler xitay maqullighan qanunlarning Uyghurlarning intérnét erkinlikige zerbe béridighanliqini bildürdi

Xitay xelq'aradiki kishilik hoquq organliri teripidin intérnét erkinliki eng éghir depsende qilinidighan dölet bolup bahalan'ghan bir waqitta, xitay hökümiti yene Uyghur élidiki intérnét-uchur erkinlikini ilgirilep kontrol astigha alidighan yéngi belgilimilerni élan qilmaqta. Xelq'ara kishilik hoquq organliri buni tenqid qilip, bu xildiki qanun-tüzümlerning Uyghur tor qollan'ghuchiliri üchün alahide zor tehdit peyda qiliwatqanliqini éytti.

Intérnét dunyaning hemme yéride keng omumliship, uchur we alaqige zor qulayliqlarni yaratqan bilen teng, u diktator hakimiyetlerning eng zor küshendisige aylan'ghan we ularning intérnétni kontrol qilishqa urunush heriketliri barghanséri kücheygen. Erkinlik sariyi düshenbe küni élan qilghan intérnét erkinliki doklatidin qarighanda, diktator hökümetlerning eng yaman köridighan tor betliri del féyisbuk we tiwittér qatarliq ijtima'iy alaqe tor betliri we shundaqla yanfunlarda ishlitilidighan “Watsep” ke oxshash uchurlishish, xewerlishish epliri iken. Chünki bu xildiki uchur-alaqe wasitiliri xewerlerning eng téz sür'ette we bixeter shekilde tarqilishigha qulayliq yaritip bergenliki üchün hökümetlerning uni cheklesh we teqib qilishini qiyinlashturghan.

Yuqiridiki doklatta xitay dunyadiki intérnét erkinliki eng éghir depsende qilinidighan dölet bolup bahalan'ghan. Erkinlik sariyining tetqiqatchisi médilin érp bügün bizge buning sewebini chüshendürüp ötti. Uning éytishiche, erkinlik sariyi herqaysi döletlerning intérnétni we uningdiki mezmunlarni qandaq bashquruwatqanliqi we shundaqla intérnétni qollinip turup mezmunlarni élan qilidighan we alaqe qilidighan tor qollan'ghuchilirining hoquqlirigha qarap turup döletlerge nomur qoyghan bolup, xitay yuqiridiki 3 katégoriyede eng töwen nomur élip, dunyadiki intérnét erkinliki eng éghir depsende qilinidighan dölet bolup bahalan'ghan. U mundaq deydu: “Xitaydiki közge körünerlik mesililer bolsa intérnétqa érishish. Mesilen, hökümet birer namayish chiqishining aldini élish üchün intérnétni taqiwétidighan ehwallar, yene intérnéttiki mezmunlarni kontrol qilish we shundaqla intérnétni teqib qilish ehwali intayin éghir. Jümlidin kishiler özi torda qilghan heriketliri sewebidin qolgha élinidighan ehwallar intayin omumlashqan... Bundaq ehwallar Uyghurlar we tibetlerge oxshash az sanliq milletler rayonida téximu éghir. Bolupmu Uyghur tor qollan'ghuchiliri xitaydiki eng éghir zerbige uchrimaqta.”

Xitay memliketlik xelq qurultiyi 7-noyabir küni “Tor bixeterliki qanuni” ni resmiy maqullighan idi. Uningda “Torda döletning bixeterliki, xelqning ittipaqliqigha ziyan yetküzidighan, iqtisadiy tertipni qalaymiqan qilidighan yaki sotsiyalistik tüzümni aghdurushqa urunidighan herqandaq mezmun qattiq cheklinidu” dep éniq yézilghan. Xitayning “Tor bixeterliki qanuni” ni maqullishi xitay ichi we xelq'aradiki kishilik hoquq pa'aliyetchilirini endishige salghan bolup, ular mezkur qanunning da'irilerning intérnétqa qaratqan kontrol we teqibini yenimu ashuridighanliqini we herqandaq bir naraziliq awazini qattiq jazalashni kücheytidighanliqini bildürgen.

Derweqe yéqinda metbu'atlarda ashkarilinip ketken bir sot hökümidin Uyghur élidiki jama'et xewpsizlik tarmaqlirining yanfonlirigha tor tosuqliridin bösüp ötüp, cheklen'gen tor betlerge kirish imkaniyiti yaritip béridighan eplerni ornatqan kishilerni “2-Derijilik térrorluq” jinayiti bilen eyiblewatqanliqi melum boldi. Erkinlik sariyi tetqiqatchisi médilin érp bu heqte mundaq deydu: “Bu xildiki epler kishilerge siyasiy weqelerdin téximu yaxshi xewerdar bolup, hökümetke jümlidin xitay hökümitige qarshi heriketlinish imkani yaritip bergenliki üchün, xitay hökümiti üchün u bir tehdit. Shunga biz shinjang Uyghur aptonom rayon da'irilirining bu xildiki eplerni tosuwatqanliqini körduq. Mushu doklat teyyarliniwatqan mezgilde xitayda “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” maqullandi. Bumu Uyghurlar we tibetler üchün zor bir xiris peyda qilmaqta. Chünki, bu qanunda bir qisim yolluq sözler we yolluq qarshiliqlarmu térrorluq katégoriyesige kirgüzülgen. Shunga öktichilerge zerbe bérish üchün maqullan'ghan bu qanun yolgha qoyuluwatqan bundaq bir shara'itta yuqiriqidek sot hökümlirini körüsh ejeblinerlik emes dep oylaymen.

Uyghur aptonom rayon da'iriliri yéqinda chaqirghan “Tor bixeterliki we uchurlashturush partiye xizmiti komitéti téléwiziye-téléfon yighini” da Uyghur élidiki intérnét-uchur alaqe wasitiliri we tor betlerge qaritilghan bashqurushni qattiq kücheytishni tekitligen idi. Ular alaqidar tarmaqlardin “Shinjanggha chétilidighan tor jama'et pikri, bolupmu zor sezgür, tuyuqsiz yüz bergen jama'et pikri ehwalini bayqash, bir terep qilish we yéteklesh küchini heqiqiy östürüshni؛ tordin paydilinip mexpiyetlikni ashkarilash, pitne-ighwa toqush, tarqitish, ighwagerchilik, térrorluq, ijtima'iy muqimliqqa chétilidighan, jem'iyette wehime peyda qilidighan uchurlarni öz meyliche tarqatqanlarni qanun boyiche bir terep qilishni, diniy esebiylik idiyesini tarqatqan we zorawanliq, térrorluq herikitige küshkürtken jinayetchi unsurlar, shayka teshkilligenler we nuqtiliq ademlerge qanun boyiche qattiq zerbe bérish” ni telep qilghan. Aptonom rayonluq partkom alaqe tori uchur ishxanisi yene 11-ayning 14-küni “Medeniy torgha chiqish herikitini chongqur qanat yaydurush uqturushi”ni tarqitip, jaylardin tor boshluqini idare qilish we mezmun qurulushini qanun boyiche kücheytip, torda ijabiy teshwiqatni kücheytishni telep qilghan.

Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénriy shajewiski sözide, Uyghur élida pikir erkinlikining, uchur erkinlikining her waqit qattiq kontrol qilinip kelgenliki, emma shi jinping hakimiyetke kelgendin kéyin maqullan'ghan bu “Térrorluqqa qarshi turush qanuni”, “Tor bixeterliki qanuni” arqiliq Uyghurlarning tinchliq bilen özini ipade qilish erkinlikining jinayetke aylandurulghanliqini bildürdi we bu qanunlar Uyghurlarning bu erkinliklirining yenimu ilgirilep qamal astigha élinidighanliqini bildüridu, dédi.

Xitay hökümiti Uyghur élida tor arqiliq uchur tarqatqanlarni, diniy matériyallarni körgenler we uni hembehirligenlerni shundaqla cheklen'gen tor betlerge kirgenlerni “Térrorluq we diniy radikalliq” qa baghlap turup jazalawatqan bolup, kishilik hoquq organliri xitay hökümitini bu mesilide agahlandurup, uni bu heqtiki xelq'ara ölchemler boyiche ish qilishqa ündimekte.