Firansuz muxbir ursulaning Uyghurlar heqqidiki maqalisi seweblik xitaydin chiqiriwétilish éhtimalliqi inkas peyda qildi

Béyjingda turushluq firansiyelik muxbir ursula gotiyir Uyghurlar heqqide maqale élan qilip uzun ötmeyla, xitay hökümitining awazi hésablinidighan “Xelq géziti” teripidin ismi ochuq tilgha élinip turup tenqidlendi. Emdilikte u xitaydiki muxbirliq kinishkisini yéngiliyalmay, xitaydin chiqiriwétilish xewpige duch kelmekte. Ursula gotiyir buning peqet özila emes, belki barliq chet'el muxbirlirigha qilin'ghan tehditliqini bildürdi.

Xelq'araliq muxbirlarni qoghdash komitétini öz ichige alghan bir qisim kishilik hoquq organliri xitay hökümitining muxbirlargha qiliwatqan bésimining artiwatqanliqini tenqid qildi we xitayni derhal ursulaning wizisini yéngilap bérishke chaqirdi.

Fransiyide neshrdin chiqidighan “Lobis” namliq xewer zhurnilining muxbiri ursula gotiyir xanim 22-dékabir küni “Nyuyork waqti” géziti we xelq'ara muxbirlarni qoghdash komitétigha qilghan sözide, özining Uyghurlar heqqide yazghan maqalisi seweblik xitaydin chiqiriwétilish xewpige duch kéliwatqanliqini inkas qilghan. Uning bildürüshiche, adette xitayda chet'ellik zhurnalistlarning turushluq kinishkisi yilda bir qétim yéngilinidighan bolup, bu yéngilash xizmiti 11-aydin 12-ayning béshighiche pütüp bolidiken. Biraq, u hazirghiche xitay tashqi ishlar ministirliqidin özining turushluq kinishkisigha a'it resmiyetni tapshuruwalmighan. Bu ehwal astida u 1-ayning 1-künidin burun xitaydin chiqip kétishi kérek iken.

13-Noyabir küni parizhda térrorluq hujumi yüz bergendin kéyin xitay dölet re'isi shi jinping firansiye bilen térrorluqqa qarshi küreshte hemkarlishidighanliqini jakarlighan. Ursula gotiyir xanim xitayning bu pozitsyisigha qarita “Xitayning hujumdin kéyinki hemkarliq chaqiriqi yoshurun meqsetke ige ” mawzusida bir parche maqale élan qilghan idi. Uning maqalisi “Lobis” zhurnilining 18-noyabir künidiki sanida élan qilin'ghan. Ursulaning maqaliside xitayni eng qattiq narazi qilghini, uning bay kömür kan hujumining xitay dégendek xelq'ara jihad teshkilatining ezaliri qilghan heriket emes, eksiche yerlikning xitay hökümitige qattiq naraziliqidin chiqqan toqunushliqini ilgiri sürüshi bolghan idi.

U maqaliside bu heqte mundaq dégen idi: “Xitay jama'et xewpsizlik ministirliqi ikki ay awwal bayda 50 kishining ölümige yol achqan we ‛térrorchi‚ dep atiliwatqan hujumchilarning bashliqini qolgha chüshürgenlikini xewer qildi. Gerche bu weqe parizhdiki weqege oxshash intayin qanliq bolsimu, emma uning 13-noyabir parizhda yüz bergen hujum bilen héchqandaq oxshash nuqtisi yoq. Bu weqe eslide xitay hökümitining qattiq qolluq bésimi astida yashawatqan türkiy musulman xelq Uyghurlar olturaqlashqan zéminda dawamliq körülüp turuwatqan bashqa weqelerge oxshashla, yerliklerning naraziliqining partlap chiqishi idi. Qarimaqqa, chiqish yoli qalmighan bir kichik türkümdiki Uyghurlar qollirida paltilar bilen kömür kandiki xitay ishchilargha hujum qilish arqiliq uchrighan zulum, adaletsizlik we ékspilatatsiyening öchini almaqchi bolghan. Xitay hökümiti Uyghurlarning naraziliqining künsayin éship bérishida özining mes'uliyiti barliqini étirap qilmaydu. Emma shinjangdiki qanliq weqelerni xelq'ara jihad teshkilatlirigha baghlashqa bolmaydu.”

“Niyuyork waqti” gézitining yézishiche, ursulaning maqalisi élan qilin'ghandin xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xu'a chünying 2-dékabir küni ursula gotiyirning ismini tilgha élip turup uni tenqid qilghan we “Némishqa bashqa döletlerning térrorluqqa qarshi alghan tedbiri qanunluq dep qarilidu -yu, xitayning térrorluqqa qarshi alghan tedbirliri étnik guruppilargha bésim, dep qarilidu? bundaq qarash intayin mentiqsiz. U siyasiy hökümdin we ikki xil ölchemdin kélip chiqqan” dégen.

Ursula gotiyirning Uyghurlargha a'it bu maqalisi élan qilin'ghandin kéyin yene xitay hökümitining “Yershari waqti” géziti we “Xelq géziti” ning küchlük tenqidige uchrighan. Bu gézitler ursulaning ismini ochuq tilgha élip turup, uni “Térrorluqqa ikki xil ölchem qoyush”, “Térrorchilargha chapan yépish” bilen eyibligen idi. Ursula xanimning “Nyu york waqti” gézitige éytishiche, xitay tashqi ishlar ministirliqi ursulani 3 qétim chaqirip apirip, uni özliridin kechürüm sorashqa we “Xata xewer bergenlikini étirap qilishqa qistighan”. Emma ursula xanim buni qet'iy ret qilip “Men bir éghiz sözümnimu özgertelmeymen” dégen.
Bügün, xelq'araliq musteqil organ bolghan “Xelq'ara muxbirlarni qoghdash komitéti” bayanat élan qilip, xitay hökümitini muxbirlargha qiliwatqan bésimini ayaghlashturushqa chaqirdi. Mezkur teshkilatning asiya ishliri diréktori bob ditiz radi'omizgha qilghan sözide xitayda chet'ellik zhurnalistlarning xizmet shara'itining téximu nacharlishiwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Ursula gotiyirge qilin'ghan bu haqaret shi jinping hökümitining chet'el axbaratlirinimu xuddi özining axbaratlirigha oxshash jimiqturushqa urunuwatqanliqini körsitidu. Biz xitay hökümitini ursulaning wizisini yéngilap bérishke we shundaqla barliq chet'el muxbirlirining xitayda erkin we bixeter xizmet qilishigha ruxset qilishqa chaqirimiz.”

Ursula gotiyir xanim “Xelq'ara muxbirlarni qoghdash komitéti” gha bildürgen ipadiside, xitay hökümitining bu hujumini yalghuz özige emes, belki xitayda xizmet qiliwatqan barliq chet'ellik muxbirlargha qilin'ghan hujum, dep qarash kéreklikini éytqan.

Amérikidiki Uyghur ziyaliysi ilshat hesen ependi fransuz muxbirning béshigha kelgen bu ishning emeliyette Uyghurlar duch kéliwatqan weziyetni körsitip béridighanliqini bildürdi.

Erkinlik sariyi 2015-yili élan qilghan doklatida, xitayda xizmet qiliwatqan chet'ellik muxbirlarning bolupmu Uyghur we tibet mesilisi üstide xewer élishining qattiq chekliniwatqanliqini bildürgen idi. Muxbirlarni qoghdash komitéti asiya ishliri diréktori bob détiz ependi buning sewebini mundaq dep körsetti: “Xitay hökümiti shinjang we tibette qattiq qolluq siyasetlerni élip barmaqta. Ular bu mesililirining xelq'ara jama'etning diqqitige sunulushini xalimaydu. Ular buni xitayning ichki mesilisi süpitide qélishini oylaydu, uninggha xelq'ara teripidin bir hel qilish charisi otturigha qoyulushini xalimaydu. Bu xitay üchün intayin sezgür mesililer, shunga shi jinping hökümiti Uyghur we tibet mesiliside dunya jama'etchilikining köz qarishini özgertidighan xewerlerning bérilishigha yol qoymaydu.”

Xitay hökümiti bundin ilgirimu “Eljezire” téléwiziyesining béyjingda turushluq muxbiri mélissa chénni xitaydin chiqiriwetken idi. Xitayda turushluq chet'ellik muxbirlar kulubi 2014-yilliq doklatida az dégende 42 muxbirning Uyghur rayoni we tibetni ziyaret qilishqa bérishtin cheklen'genliki, bérishqa muweppeq bolghanliriningmu saqchilarning nazariti we soraq qilishigha uchrighanliqini bildürgen idi.