Bezi xitay pa'aliyetchiliri xitay hökümitini Uyghurlargha qaritilghan kemsitishni toxtitishqa chaqirdi

Xitay qoralliq küchlirining xelq'araliq chong bazar etrapida kocha charlawatqan körünüshi. 2009-Yili 14-iyul, ürümchi.

1‏-Mart “Kunming weqesi” din kéyin, xitay hökümiti Uyghurlargha qaritilghan basturushni dawamliq kücheytip, her xil qarshiliq heriketlirige qattiq zerbe béridighanliqini jakarlighan idi. Biraq hökümetning basturushidin bashqa, ichkiridiki Uyghurlar xitay jem'iyitining éghir kemsitishige duch kélip, kishilik hoquq pa'aliyetchiliride endishe qozghidi. Bezi pa'aliyetchiler Uyghurlargha qaritilghan kemsitishni toxtitishqa chaqirdi.

Pa'aliyetchiler “Kunming weqesi” din kéyin xitay jem'iyitide qozghalghan Uyghurlargha qarshi kemsitish we chetke qéqish qilmishlirini tenqidlep, buning milliy toqunushni chongqurlashturuwétidighanliqini agahlandi. Ular Uyghurlarning méhmanxanida yatalmasliq, öy ijare alalmasliq, taksi tutalmasliq, aptobus qatarliq ammiwi qatnash wasitilirige olturalmasliq ehwaligha duch kéliwatqanliqini eskertip, ichkiridiki bezi réstoran, méhmanxana we ammiwi sorunlargha “Uyghurlar qarshi élinmaydu” dégen élanlarning chaplan'ghanliqi eyiblidi. Xitay tor betliridiki Uyghurlargha qaritilghan hujum, haqaret we kemsitishni toxtitishni telep qildi.

Xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi xu jiya, bügün Uyghurlarning “Térrorchi” dep eyiblinip méhmanxanida yatalmasliq, kocha yaymichiliq harwiliri buzghunchiliqqa uchrash qatarliq bir qatar kemsitishke duch kéliwatqanliqini eskertip, tor arqiliq bu xil kemsitishke alaqidar nurghun hadisilerdin xewer tapqanliqini bildürdi. Uyghur öktichi ziyaliysi ilham toxtining adwokati li fangping bolsa, bu ehwal milliy ixtilapni chongqurlashturupla qalmay, Uyghurlarning ehwalini qiyinlashturuwétidighanliqini agahlandurdi.

Amérikida olturushluq iqtisadshunas xé chinglyen xanim, hökümetning bu weqege chékidin ashurup inkas qayturghanliqini tenqid qildi.

U: hökümetning inkasi heqiqeten éship ketti. Qeyerde ashuruwetti? eger sen shinjangliqlarning qaytip kétishini telep qilsang, séning bir pilaning bolushi kérek. Eqelliysi ulargha melum waqit bérip, ularning poyiz bélitini élip bérish lazim. Yene bezi Uyghurlar shu yerde ashxana achqan. Eger ular yerlik bilen yaxshi ötüwatqan bolsa ularni qayturushning hajiti yoq. Eger köchme nopus bolup xizmiti bolmisa, ularni öz yurtigha apirip xizmetke orunlashturush kérek. Biraq, ularni kochigha heydep chiqirish qobul qilinmaydu. Ularni bu soghuq hawada kochigha chiqiriwétish tonglap öl dégenlik. Hökümet bundaq chékidin ashqan tedbir qollanmasliqi kérek, dep körsetti.

Lékin, bezi xitay ziyaliylirining qarishiche, xitay jem'iyitidiki Uyghurlargha qarshi düshmenlik keypiyatigha xitay hökümiti qutratquluq qiliwatidu.

Amérikida turushluq xitay analizchi chén kuydé ependi, xitay hökümitining Uyghur siyasiti özgertishi kéreklikini bildürdi.

U mundaq deydu: ular bu xil keypiyatni tosmayla qalmay astirtin qutratquluq qiliwatidu. Bu xil ehwal hazir tereqqiy qilip téximu keskinliship ketti. Emeliyette, bu bir xil irqiy ayrimichiliq tüsini élip, irqiy ayrimichiliq peyda qildi. Bu intayin aqilane bolmighan siyaset. U bir jehettin, dunya éqimigha zit, yene bir jehettin, xenzular bilen Uyghurlarning öz-ara bir-birini chüshinish, öz ara teng mewjut bolup turush éhtimalliqini yoqqa chiqiriwatidu. Bu yiraqni körerlik emes. Chünki bolmidi dégende Uyghurlar bilen xenzular kelgüsi birge yashiyalaydighan bir éhtimalliq qoyup qoyush kérek. Sen her ikki xelqqe teng barawer, adil we muwapiq mu'amile qilip, ularning hoquqigha hörmet qilghanda uzun mezgillik muqimliq bolidu. Hazir Uyghur mesilisi junggodiki eng ötkür milliy ziddiyetke aylinip qaldi. Shunga, junggo bu mesilini bashqidin oylishi kérek.

Chén kuydé ependining qarishiche, junggo hökümitining Uyghur siyasiti meghlup bolghan, uning siyasitini özgertmey hazirqi haletni dawamlashturushi intayin xeterlik. U: junggo hökümitining shinjang siyasiti bolupmu yéqinqi 20 din buyanqi siyasiti, elwette burunqi siyasitide nurghun mesile bar idi. Biraq,yéqinqi 20 yilliq siyasiti pütünley meghlup boldi. Emeliyette shinjangdiki milliy ziddiyet barghanche ötkürliship hel qilish qiyinliship ketti. Junggo kompartiyesi hazir Uyghurlarning aptonomiye, medeniyet, til we en'enilirige hörmet qilish teleplirini “Bölgünchilik” dep békitti. Eger toqunush partlap Uyghurlar qilghan bolsa “Térrorluq” dep élan qilidu. Bu ehwal milliy munasiwetni,bolupmu junggo hökümiti bilen Uyghurlarning munasiwitini téximu yamanlashturuwetti. Bu ehwalning dawamlishishi intayin xeterlik.

U halda xitay hökümiti Uyghur mesilisini qandaq hel qilishi kérek?

Chén kuydé qarishiche, Uyghur mesilisini hel qilishning achquchi Uyghurlarning medeniyiti, diniy, tili, en'enilirige hörmet qilip, uning aptonom hoquqini heqiqiy emeliyleshtürüshke baghliq. Chünki bu ularning xitay asasi qanunidiki négizlik hoquqi.

Biraq, xé chinglyen xanimning qarishiche, Uyghur mesilisining tügüni qandaq siyaset yürgüzüshke baghliq emes, belki xenzu köchmenler mesilisige baghliqtur.

U mundaq dédi: emeliyette, shinjang mesilisi hökümetning siyasiti bilen tengshigili bolidighan mesile emes. Méning yéqinda élan qilghan maqalemde meyli shinjang mesilisi bolsun, meyli shizang mesilisi bolsun, bu yerdiki mesilining tügünini zor kölemlik köchmenler keltürüp chiqarghan. Shinjangdin ibaret bu rayonning iqtisadi bostanliq igiliki. Bu yerning ékologiyisi intayin ajiz. Su bar yerler parche-parche bostanliqlar. Bu bostanliqlar zor kölemlik köchmenler köchüp kirip olturaqlishishtin burun öz özini aran qamdaytti. Turpan'gha oxshash bezi rayonlar kariz arqiliq özining su éhtiyajini qamdap kelgen. Bu shinjangdiki Uyghurlar nechche ming yilliq tarixida bu xil turmush we ishlepchiqirish usulini berpa qilghan.

Xé chinlyen xanimning qarishiche, béyjing hökümitining xenzu köchmenlerni köplep yötkep kélip bayliq échishi Uyghur élining ékologiyilik tengpungluqigha buzghunchiliq qilghan.

U: shinjang mesilisidiki xataliqni bir qanche nuqtigha yighinchaqlashqa bolidu. Buning birinchisi, shinjanggha zor kölemlik xenzu köchmenlirini köchürüsh. Buningda peqet iqtisadi ünümla közde tutulup, shu jayning merkezge bolghan sadaqitini kücheytish nishan qilin'ghan. Biraq, u jayning ékologiyilik sistémisining kötürüsh iqtidari közde tutulmighan. Bu netijide, hazirqi shinjang ékilogiyesining éghir buzghunchiliqqa uchrishini keltürüp chiqarghan. Qumlishish kölimi kéngiyip, rayonning nopusi we bayliqida éghir tengpungsizliq peyda qilghan.

Xé chinglyen xanim, xitay hökümiti Uyghurlar bilen sözliship mesilini hel qilishning bir ortaq nuqtisini tépip chiqishi kéreklikini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, bu xil ortaq nuqtilarning biri köchmenlerni azaytip, Uyghurlarning turmush boshluqini dawamliq taraytmasliqtur.

U: bu nuqtida birlikke kélinse, Uyghurlar hazirqidek undaq shiddetlik qarshiliq körsetmesliki mumkin, dep oylaymen, dédi.