Iyulda washin'gtondiki xitay bash elchixanisi Uyghurlarning uda qorshawida qaldi

Xitay hökümiti 2014 - yili 7 - ayning 28 - küni qedimiy diyar yekenning élishqu kentide qozghalghan Uyghurlarning qarshiliq herikitide hujumchilarni öz ichige alghan 96 ademning ölgenlikini élan qilghan idi. Emeliyette dunya metbu'atliri shahitlar aghzidin xitay qattiq sir tutiwatqan bu weqede, xitay eskerliri teripidin qirghin qilin'ghan Uyghurlarning 2000 gha yétishi mumkinlikini tilgha aldi. Dunya Uyghur qurultiyimu “Xitay hökümiti élip barghan shu qétimqi rehimsiz qirghinchiliqta 3000 - 5000 etrapida bigunah Uyghur déhqan hayatidin ayrildi, minglighan, hetta 10 mingighan bigunah Uyghur déhqanliri bu weqege chétilip qara qoyuq tutqun qilinip, zindanlargha mehkum qilindi” dep körsetti we bu weqeni 5 - iyul ürümchi qirghinchiliqidin kéyinki Uyghurlar duch kelgen eng zor siyasiy paji'e we qirghinchiliq dep atidi.

Uyghurlar mana bu yeken weqesining birinchi yilliqini pütün dunya miqyasida daghdughiliq xatirileshke bashlidi. Washin'gton we uning etrapida yashawatqan Uyghurlarmu bügün, bu munasiwet bilen amérika paytextidiki xitay bash elchixanisi aldigha qayta yighilip naraziliqini bildürmekte.

28 - Iyul yeken qirghinchiliqining birinchi yilliqini xatirilesh namayishi Uyghurlarning milliy rehbiri rabiye xanim bashchiliqida washin'gtondiki xitay elchixanisi aldida 28 - iyul chüshtin kéyin sa'et 2 de resmiy bashlandi.

Sherqiy türkistan boyiche nopus jehette birinchi orunda turidighan we omumi nopusi texminen bir milyondin ashidighan muqeddes yekende yeni Uyghur se'idiye xanliqining qedimi paytextide bultur 28 - iyul yüz bergen qirghinchiliq weqesi, Uyghurlarning nidasi dunyani titretken idi. “Yeken qirghinchiliqida ölgenler sanining xitay hökümiti élan qilghan sandin köp jiq bolushi mumkinliki” ni dunya uyghir qurultéyila emes, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, metbu'atlarmu tekitlep kelmekte. Dunya Uyghur qurultéyimu xelq'ara musteqil tekshürüsh ömikining weqening heqiqitini tekshürüshini telep qilip kéliwatqan bolsimu, yeken élishqu isyanidin kéyin, xitay hökümiti “Yeken weqesi heqqide yalghan uchur tarqatti” dégen jinayetni artip bir neper Uyghur yashqa éghir qamaq jazasi bergen we yene ikki xitayghimu jaza körgen.

Amérika dölet ishliri ministirliqi 2014 - yilliq doklatida, ötken yili Uyghur aptonom rayonida köpligen qanliq weqeler yüz bergenlikini, xitay hökümitining bu weqelerni derhal “Térrorluq” bilen eyibligenlikini bayan qilghan. Ular buningda yeken élishquda atalmish 59 “Hujumchi” ning xitay qoralliq qisimliri teripidin étip öltürgenlikini misal qilip körsitip, xitay amanliq küchlirining bu Uyghurlarni öyige kirip, yaki ularni ibadet qiliwatqan yéride oqqa tutup öltürgenlikini ilgiri süridu we xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida uchurni qattiq kontrol qilghachqa, heqiqiy ehwallarni éniqlash qéyin bolmaqta” dep bayan qilghan.

Muhajirette yashawatqan uyghürlar xitay hakimiyitining qedimiy diyar yekende élip barghan bu wehshi qirghinchiliqini her qétimliq xitaygha qarshi naraziliq pa'aliyetliride achchiq azab ichide yad étish bilen birge we yeken shéhitlirigha bolghan cheksiz hörmiti we séghinishini ipade qilishni untumay keldi.

D u q terkipidiki pütün teshkilatlar, pütün ammiwiy guruppilar, pütün siyasiy pa'aliyetchiler, jümlidin pütün dunyadiki Uyghur teshkilatliri yeken qirghinchiliqining ikkinchi yilliqi munasiwiti bilen 28 - iyul küni (seyshenbe) özliri turushluq döletlerdiki xitay elchixaniliri we xitay konsulxaniliri aldida bir tutash naraziliq namayishliri ötküzüshi, namayish ötküzüsh imkaniyiti bolmighan döletlerde yeken shéhitlirimizni eslesh, xatirilesh, ularning rohi üchün nezir - chiraq we eslesh pa'aliyetlirini ötküzüshi, axbarat élan qilish we muxbirlarni kütiwélish yighinlirini uyushturushi lazimliqini teshebbus qilghan idi.

Dunya Uyghur qurultiyining chaqiriqigha asasen, Uyghur amirka birleshmisi we xelq'ara Uyghur kishilik hoqoq we dimukratiye fondi, bu qanliq qirghinchiliqni xatirilesh, shéhitlirigha bolghan hörmitini ipadilesh we xitay hökümitige bolghan nepritini bildurush bilen birge, xitay hökümitining uzlüksiz élip bérwatqan qirghichiliqini pash qilish munasiwiti bilen, 7 - ayning 28 - küni, washin'gtondki xitay bash elchixanisining aldida naraziliq namayishi élip bardi.