Shiwétsiyelik zhurnalist yuyyé olsson bilen Uyghur weziyiti üstide söhbet

Muxbirimiz irade
2017.04.21
shwetsiyelik-zhurnalist-jurnalist-yuyye-olisson-2017.jpg Shiwétsiyelik zhurnalist yuyyé olsson bilen Uyghur weziyiti üstide söhbet
Photo: RFA


Shiwétsiyelik zhurnalist, yazghuchi yuyyé olsson, Uyghurlarning weziyitige diqqet qiliwatqan yazghuchilarning biri. U ilgiri béyjingda uzun yil xizmet qilghan. Yuyyi olsson bügün radi'omizning ziyaritini qobul qilip, özining Uyghurlarning weziyiti heqqidiki köz qarashlirini bayan qildi.

Yazghuchi yuyyé olsson yéqinda teywenning “Közetküchi” zhurnilida “Xitayning din we irqqa qaritilghan hujumliri: bilinmigen we xewer qilinmighanlar” mawzuluq bir maqale élan qilip, Uyghurlarning weziyiti üstide tepsiliy toxtalghan. U maqaliside asasliq Uyghurlar uchrawatqan milliy we diniy bésimlar heqqide dunya jama'etchilikining yéterlik tonushqa ige emeslikini bildürüp: “Hazirqidek dini we irqiy kemsitish dunyada yene qaytidin bash kötürüwatqan bir shara'itta nahayiti az kishilerla xitayda yürgüzülüwatqan diniy ziyankeshlikning toluq jeryanini chüshinishke muweppeq bolalaydu” dégen idi.

U, Uyghur élide 1-aprél künidin bashlap yolgha qoyulghan “Dini esebiylikni tügitish nizami” diki bir qisim mezmunlarni tonushturup ötkendin kéyin “Eger yuqiridiki maddilar eger herqandaq bir bashqa dölette ijra qilin'ghan bolsidi, bu chaqqa dunya axbaratlirining birinchi kün tertipige aylan'ghan bolatti. Biraq, xitayda ijra qiliniwatqan bu tedbirlerge xelq'ara jama'etning bir inkasi yoq déyerlik bolidu. Bu yéngi nizam shi jinping hakimiyetke kelgendin buyan Uyghurlargha qarita yürgüzülüwatqan pewqul'adde qattiq qol siyasetlerge qoshulghan peqet bir yéngi siyaset” dep bayan qilghan.

Biz bügün yuyyé olssonning özini tépip, uning bilen Uyghur mesilisi üstide söhbetlishish pursitige érishtuq.

Muxbir: yuyyi ependim yaxshimusiz, siz aldi bilen radiyo anglighuchilirimizgha özingizni bir tonushturup ötken bolsingiz?

Yuyyé: méning ismim yuyyé olsson. Men shiwétsiyelik zhurnalist. Men tunji qétim 2007-yili béyjinggha xitayche öginish üchün bardim. Undin kéyin 2009-xongkong uniwérsitétida axbaratchiliq kespide magistirliq unwanini alghandin kéyin 2010-yili béyjinggha qaytip bérip, bir shiwét axbarat orginining muxbiri bolup ishlidim. Méning xitay heqqide 3 kitabim bar. Men 2017-yilidin bashlap teywende yashawatimen.

Muxbir: sizning teywen'ge köchüp kélishingizning alahide sewebi barmu?

Yuyyé: shundaq eslide chong bir sewebi bar. 2016-Yili xitay hökümiti méning wizamni uzartip bérishni ret qildi. Men ikki qétim iltimas qilghan bolsammu ular héchqandaq seweb körsetmey turupla uni ret qildi. Elwette buning sewebi choqum méning yazghan maqalilirim we kitabim. Emma ular manga éniq bir nerse démidi. Shundin béri men axbarat we pikir erkinliki bolghan teywende xizmet qilishqa bashlidim. Hazir xitaygha a'it 4-kitabimni yéziwatimen.

Muxbir: siz Uyghur mesilisi bilen qachan tonushtingiz?

Yuyyé: 2009-yilidiki ürümchi weqesi méning Uyghur mesilisi bilen tonushushumgha seweb boldi. Men weqeni gherb axbaratlirida körgendin kéyin buning sewebige qiziqip qaldim. Chünki men özümmu adette kishilik hoquq mesililirige qiziqimen. Shunga men bu namayishni körgendin kéyin namayishqa seweb bolghan zadi néme bolghiytti, dégen'ge qiziqip qaldim we Uyghurlar heqqide izdinishke bashlidim. Men béyjingda xitayche oquwatqan waqtimda jiq Uyghur balilar bilen tonushtum. Ular bilen bille putbol oynidim. Béyjingda Uyghur ashxanilirimu jiq idi.

Muxbir: siz maqalingizda Uyghur mesilisining dunyada köp tonulmaydighanliqini, bolupmu bu Uyghurlar uchrawatqan zulum shunche éghir turup dunya kün tertipide yéterlik orun'gha érishelmeywatqanliqidin söz échipsiz? siz buning sewebini néme dep oylaysiz?

Yuyyé: menche buning bir qanche xil sewebi bar. Birinchisi, nurghun döletler xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetlirini közde tutup turup xitayni eyibleshtin özini qachuridu. Ular bashqa hökümetlerni eyibligendek xitayni eyibleshtin qorqidu. Ikkinchisi, köp kishiler we hökümetler shinjangda heqiqeten néme boluwatqanliqidin xewersiz. Melumati yoq. Chünki, chet'ellik zhurnalistlar Uyghur élige baralmaydu. Barghanlirimu teqibge uchraydu. Shunga shinjangdin chiqiwatqan uchur bek az. Hökümet axbaratliridin bashqa uchur menbesi yoq. Peqetla Uyghur we tibet mesilisi emes, xitayda qanunning ijra qilinish ehwali, axbaratning bésimgha uchrishi dégendek bashqa nurghun mesililermu oxshashla xewer qilinmaywatidu. Üchinchisi, xitayning amérika we yawropagha bek uzaq bolushimu mesilining yene bir teripi. Ariliq bek uzaq bolghachqa amérikaliqlar bolsun, yawropaliqlar bolsun xitaydiki mesililer bilen alaqisi yoqtek hés qilidu. Axirqisi bolsa, xitay hökümitining teshwiqatliri. Ehwaldin qarighanda hökümetning teshwiqatlirimu ishqa yarawatqandek qilidu. Mana bular hemmisi Uyghurlar uchrawatqan zulumning yéterlik derijide kün tertipke kélelmeslikige seweb boluwatidu.

Muxbir: xitay hökümiti Uyghur élide yüz bériwatqan zorawanliq weqelirini chet'ellerdiki térror teshkilatlirigha baghlap chüshendürüwatidu. Sizning bu heqtiki köz qarishingiz qandaq?

Yuyyé: menche shinjangda yüz bériwatqanlar hemmisi shu yerning özidin tughulghan mesililer. Yeni bu yerde zorawanliq wasitisi qollinip bashqilarni öltürüshtek térrorluq mewjut hem shundaqla xitay hökümiti Uyghurlargha yürgüzüwatqan dölet térrorluqi mewjut. Bu xuddi chembirek aylinishigha oxshaydighan ehwal. U, döletning qattiq qol siyasiti bilen bashlinidu. Andin uninggha qayturulghan inkas bolidu. Shunga bu yerde Uyghurlarning xitaygha qarshi qayturuwatqan naraziliq inkasidin tughulghan zorawanliq térrorluq bar we xitay hökümiti Uyghurlargha yürgüzüwatqan dölet térrorluqi bar. Emma, Uyghurlarning térrorluq heriketlirining ya elqayda teshkilati bilen, ya islam döliti teshkilati bilen alaqisi yoq. Buni perqlendürüsh kérek. Xitay bu teshkilatlar bilen alaqisi bar, déyish arqiliq peqetla özini aqlimaqchi, bashqa döletlerning özini eyiblishidin özini qachurmaqchi boluwatidu xalas.

Muxbir: maqalingizda Uyghur élide qattiq basturush, köchmen yötkesh we pasport yéghiwélish siyasetliri ijra qilin'ghanliqini depsiz. Yéqinda yene bir xotendiki Uyghur kadir diniy zatlarning aldida tamaka chekmigenliki üchün “Siyasiy meydani éniq emes” dégen seweb bilen xizmettin heydeldi. Sizning buningdin xewiringiz boldimu? siz qandaq qaraysiz bu weqege?

Yuyyé: men maqalemdimu tilgha alghandek, bu bir yaman aqiwetlik chembirek aylinishigha oxshaydu. Xitay hökümiti hazir téximu qattiq qolluq siyaset yürgüzüwatidu. Bu dégenlik ular téximu qattiq qarshiliqqa duch kélidu. Bu kishi tamaka chékishni ret qilghanliqi üchün xitay teripidin eyiblendi. Uyghur élidiki weziyetning nazukluqidin héchkim bu eyibleshke qarshi chiqishqa jür'et qilalmaptu. Menche buning héchkimge paydisi yoq. Elwette bu birinchi bolup Uyghurlar üchün paydiliq weziyet emes, lékin xitayning özi üchünmu paydiliq nerse emes. Eslide 80-yillarda xu yawbang mezgilidiki siyasetlerge qaytqan bolsidi, yaxshi bolatti. Emma hazir del eksiche boluwatidu.

Muxbir: sizche qandaq bolghanda her ikki terep üchün paydiliq weziyet shekillen'gen bolatti?

Yuyyé: xitay aldi bilen öz asasiy qanunigha hörmet qilish kérek. Uyghurlarning diniy we milliy hoquqi we kishilik hoquqigha hörmet qilishi kérek. Emma, bu hökümet yéqin bir mezgil ichide undaq qilidighandek emes. Chünki u qattiq qol bolushni tallighandek qilidu. Menche xitayning Uyghurlar we tibetler we shundaqla xitaydiki bashqa kishilik hoquq mesililiridiki pozitsiyisini özgertish üchün xelq'aradiki barliq hökümetler birliship turup bésim qilishi kérek. Ötkende xitay öktichining qéyin-qistaqqa élin'ghanliqigha qarita 11 dölet birliship turup xitayni eyibligenti, xitaymu uninggha inkas qayturdi. Démek, bir qanche organ yaki dölet öz aldigha emes, belki birliship turup xitayni eyibligendila andin heqiqiy ünüm alghili bolidighandek turidu.

Zhurnalist yuyyé olsson söhbitimiz axirida özining hazir 4-kitabi üstide ishlewatqanlirini, u kitabiningmu xitaydiki kishilik hoquq we axbarat erkinlikige munasiwetlik ikenlikini éytti. Bizmu uning xizmetlirige utuq tilep söhbitimizni ayaghlashturduq.


Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.