Qanunshunas maykél wan wolt: “Sherqiy türkistan xelqi mustemlikisizleshtürsh hoquqidin behriman bolushi kérek”

Muxbirimiz memetjan jüme
2022.11.23
Qanunshunas maykél wan wolt: “Sherqiy türkistan xelqi mustemlikisizleshtürsh hoquqidin behriman bolushi kérek” Qanunshunas maykél wan wolt(Michael Van Walt) ependi.
Photo: RFA

Qanunshunas maykél wan wolt “Xen sulalisidin tartip taki hazirghiche sherqiy türkistandiki xitayning mewjutluqi yaki kontrolluqida peqet izchilliq bolmighanliqi” ni bildürdi. U söhbet jeryanida yene, eger xitayning Uyghur diyarigha qaratqan hökümranliqining mahiyti mustemlikichilik bolsa, undaqta uninggha xatime bérilishi kérek, dep körsetti.

Maykél wan wolt san firansiskodiki altun derwaza uniwérsitéti qanun inistitotining tekliplk profésori.

Muxbir: maykél wan wolt ependi, ziyaritimizni qobul qilghiningizgha köp rehmet! siz nutuqingzda xitaylarning “Uyghur aptonom rayoni, yeni sherqiy türkistan qedimki dewrlerdin buyan xitayning bir qismi” deydighan qarishini pütünley aghdurup tashlidingiz. Undaqta, siz bu yekün'ge qandaq keldingiz? qaysi matériyallarni asas qildingiz?

Wolt ependi: eger siz xen sulalisi dewridin bashlap sherqiy türkistanning emeliy ehwaligha qaraydighan bolsingiz, yeni bu rayonda kimning hökümranliq qilghanliqi we kimning rayon ichidiki oxshimighan rayonlarni ünümlük kontrol qilghanliqigha qaraydighan bolsingiz, muqerrer halda, bu yerde xen sulalisidin tartip taki hazirghiche sherqiy türkistandiki xitayning mewjutluqi yaki kontrolluqida peqet izchilliq bolmighanliqidin ibaret bu yekün'ge kélisiz.

Muxbir: egerde xitay hökümiti yaki bu témigha qarshi pikirdiki “Tetqiqatchilar” meydn'gha chüshse, siz ular bilen öz qarashliringizni munazire qilishqa teyyarmu?

Wolt ependi: men ular bilen munazireleshsemken deymen. Lékin tetqiqatimiz tamamlinip, bashqa alimlarning tekshürüshidin ötüp neshir qilinishqa hazirlan'ghanda yaki neshir qilin'ghandin kéyin, ular bilen tutushush arzusidimen. U waqitta men xitay tetqiqatchiliri, gherb alimliri, xitay hökümet emeldarliri, qisqisi, bu témini munazire qilishni xalaydighan herqandaq biri bilen intayin xursen halda munazire qilishimen. Xitayning bu mesildiki meydani kishilerning sherqiy türkistanda yüz bériwatqan weqelerni tonush usuligha uzundin buyan tesir körsitip kelgenliki üchün, méningche bu mesile heqqide obdan nonush hasil qilish muhim.

Muxbir: siz yene xitayning Uyghur rayoni, yeni éytqiningzdek sherqiy türkistandiki hakimiyitining qanunsiz ikenlikini otturigha qoydingiz. Bu qarashqa qandaq keldingiz? eger u rastinla qanun'gha xilap bolsa, xelq'ara jem'iyet bu weziyetni özgertish üchün qandaq qilishi kérek?

Wolt ependi: biz xitayning sherqiy türkistandiki hökümranliqining hazirqi mahiyiti mustemlike, dégen qarashni chöridep tetqiqat bilen shughulliniwatimiz we shundq bir munazire témisini otturigha tashlawatimiz. Méningche, bu asasiy küchlük bir téma. U hazirqi zaman mustemlikichilikning bir xil shekli. Birleshken döletler teshkilati nizamnamisi we b d t ning mustemlikichilikke qarshi turush, mustemlikichilikni ret qilish we mustemlikichilikni axirlashturushni telep qilishtiki asasliq qararliri, bizning mustemlikichilikning melum bir türi heqqidila emes, belki mustemlikichilikning barliq shekilliri üstide söz échiwatqanliqimizgha éniqlima béridu.

Eger bu heqiqeten hazirqi zaman mustemlikichilikning bir xil türi bolsa, eger xitay hökümranliqining mahiyti mustemlikichilik bolsa, undaqta, uninggha xatime bérilishi kérek. Bashqiche éytqanda, sherqiy türkistan xelqi mustemlike qilin'ghan barliq bashqa kishilerge oxshash mustemlikisizleshtürsh hoquqidin behriman bolushi kérek. Shuning bilen xitayningmu sherqiy türkistan xelqining mustemlikisizleshtürsh pirinsipliri boyiche öz teqdirini özi belgilesh hoquqini yürgüzüshige ruxset qilish mejburiyiti bolidu. Kishilerning waqitni ching tutup, öz teqdirini özi belgilesh hoquqini yürgüzüshke bolidu. Eger xitay bundaq qilmisa-halbuki hazirgha qeder xitay undaq qilishining eksiche, yeni mustemlikisizleshtürshning ornigha kontrol qilishni kücheytiwatidu-bundaq ehwalda, u qanunsizliq qilghan bolidu.

Muxbir: xelq'arada siz tilgha alghan bu xil mustemlikisizleshtürsh jeryanlirini ijra qilish méxanizmi barmu?

Wolt ependi: belkim bir qatar méxanizmlar bar bolushi mumkin. Elwette, birleshken döletler teshkilatining özimu shuning bir qismi. Halbuki, b d t we bashqa nurghun méxanizmlar eslidinla siyasiy xaraktérge ige. Shunglashqa puqralar jem'iyiti we hökümetlerni bu weziyet heqqide tonushqa ige qilish siz-biz we bu yerdiki teshkilatlar qilidighan xizmetlerning bir qismidur. Méningche, yene ularning xelq'ara qanundiki mejburiyetlirinimu hés qldurush muhim. Shundila xelq'ara jem'iyet mu'eyyen méxanizmlarni ishlitip mustemlikisizleshtürsh jeryanlirini ilgiri süreleydu hemde uni ijra qilalaydu.

Muxbir: xitay Uyghur kimlikni öchürüp, tarixini özgertiwatqan shundaq bir shara'itta, siz élan qilmaqchi bolghan bu bayqashlar Uyghurlar ‍üchün qandaq ehmiyetke ige?

Wolt ependi: shundaq, bügün bashqa nutuq sözligüchilermu tilgha alghandek, éghir, qet'iy we derijidin tashqiri, shundaqla héchqandaq chare-tedbirsiz halda kishilik hoquqqa dexli-teruz qilish, öz teqdirini özi belgileshni telep qilishni asas bilen teminleydighan amillardin biri.

Sherqiy türkistanda yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliq we uzundin buyan dawamlishiwatqan kishilik hoquq depsendichiliki bu shertlerge chüshidu. Shunga sherqiy türkistan xelqiningmu shu sewebler tüpeyli öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Shunga buning ehmiyiti shu yerdiki, téximu köp döletning yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerdin xewerdar boluwatqanliqi, mustemlikisizleshtürsh we öz teqdirini özi belgilesh chaqiriqini kücheytidu. Mu'eyyen nuqtigha barghanda, bularni emelge ashurush üchün yéterlik heriketlendürgüch küch bolushi shert.

Muxbir: köp rehmet. Méning axiriqi so'alim shuki, xitay hemishe sizdek alimlargha yaki bashqiche pikirdiki siyasiyonlargha imbargo qoyidu. Undaqta, siz mushundaq intayin muhim bir wezipini üsti'ingizge alghan hemde bayqashliringizni élan qilmaqchi boluwatqan shara'itta, xitayning jazasi yaki xitay sizge élip kélidighan her qandaq shekildiki bixeterlik mesilisige qandaq qaraysiz? ensiremsiz?

Wolt ependi: men jazadin ensirimeymen. Démekchimenki, ularning qiliwatqan ishlirimgha qandaq tosqunluq élip kélelydighanliqini bilmeymen. Méning hazir béyjinggha sayahetke bérish néytimmu yoq, xitayning wiza bérishinimu kütmeymen. Qisqisi, méning bu jehette alahide endishilirim yoq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.