Almutada sabiq milliy armiye ofitséri, alim we yazghuchi batur ershidinof alemdin ötti

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2018.07.13
Batu-Ershidinof-02.jpg Batur-ershidinof (axirqi qatarda ongdin birinchi) Uyghurshunas alimlar bilen birge. 1970-80-Yillar.
RFA/Oyghan

Batur ershidinofning yéqin sepdishi, tarixchi munir yérzin bolupmu 1960-yillardin buyan merhum bilen yéqin arilashqanliqini, uning qazaqistandiki pütkül hayatining Uyghurshunasliq ilmige béghishlan'ghanliqini otturigha qoydi.

13-Iyul küni almuta shehiride sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining milliy armiye ofitsérliridin biri, eyni waqitta herbiy septe we andin milliy armiye ofitsérlirini teyyarlash mektipide bir nechche yil ishligen, alim we yazghuchi batur ershidinof 92 yéshida alemdin ötti. 

Shu küni sa'et 2 de almuta shehiridiki Uyghurlar zich olturaqlashqan sultan qorghan mehellisi meschitide jüme namizi waqtida merhumning namizi chüshürülüp, shu rayondiki qebristanliqqa depne qilindi.

Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining bash ilmiy xadimi, tarixchi doktor ablet kamalofning éytishiche, batur ershidinof ötken esirning 40-yilliri Uyghur élide partlighan milliy-azadliq heriketke qatniship, sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining muhim lawazimlirida emgek qilghan qazaqistandiki tonulghan shexslerni biri bolghan iken. U batur ershidinofning Uyghur élide ötken hayati heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Batur ershidinof 1926-yili qazaqistanning panfilof nahiyisige qarashliq yarkent shehiride dunyagha kelgen. Sowét hakimiyitining yettisu teweside yürgüzgen 30-yillardiki kolléktiplashturush siyasiti aqiwitidin uning a'ilisi Uyghur élining ili wilayitige köchüp kétishke mejbur bolghan idi. Batur ershidinof deslepte ghulja shehiridiki ‛roshen‚ mektipide, andin beytulla medrisiside bilim tehsil qilghan. U 1944-yili ürümchi shehiridiki pédagogika institutining til we edebiyat fakultétini tamamlighandin kéyin, bir az waqit roshen mektipide ustazliq qilghan. Üch wilayet milliy-azadliq qozghilingi partlighandin kéyin, 1946-yili batur ershidinof herbiy xizmetke chaqirtilidu. U milliy armiye bash shtabi qarmiqida échilghan bayanday herbiy mektipide, ghuljidiki bash shtabta bir yil, andin bayanday herbiy mektipide oqutquchi bolup ikki yil ishlidi” 

Ablet kamalof batur ershidinofning milliy armiyediki xizmetliri yuqiri bahalinip, bir nechche ordén we médallar bilen teqdirlen'genlikini körsitip, yene mundaq dédi. “1949-Yili Uyghur élini kommunistik xitay hakimiyiti bésiwélip, milliy armiye xitay xelq-azadliq armiyisining 5-korpusigha özgertilgendin kéyin, batur ershidinof 1950 we 1952-yillar ariliqida shu korpusning qeshqerdiki 13-déwiziyesining qomandani memtimin iminofning shtabida ish bashqurghuchi-shexsiy katipliq lawazimini atqurghan. Andin kéyin u ürümchidiki ölkilik partiye mektipige ikki yilliq oqushqa ewetilip, uni 1954-yili tamamlaydu we ölkilik démokratik yashlar komitéti teshwiqat bölüm bashliqining orunbasari bolup ishleydu. Batur ershidinof 1958 we 1960-yilliri béyjingdiki aliy partiye mektipide oqup, kommunistik yashlar komitétining ikkinchi sékrétari lawazimigha belgilen'gen idi. Emma shu yilliri pütkül elde ewj alghan teqiblesh siyasiti sewebidin 1961-yili qazaqistan'gha köchüp chiqishqa mejbur bolghan.”

Batur ershidinof ötken esirning 80-yilliri, yeni qazaqistan penler akadémiyesi yénida Uyghurshunasliq instituti qurulghandin kéyin, bir nechche yil mabeynide uning Uyghur edebiyati we sen'iti bölümide ishligen idi. Shu bölümde uning bilen bille ishligen alime, filologiye penlirining doktor namzati, hazir abay namidiki qazaq pédagogika uniwérsitétida oqutquchiliq qiliwatqan gülnare awutowa merhumning Uyghur edebiyati we folklor tarixi boyiche köpligen emgeklerni yazghanliqini ilgiri sürdi. Uning éytishiche, ötken esirning bolupmu 50 we 60-yilliri xitayning Uyghur élide élip barghan siyasiti netijiside qoshna sowét ittipaqigha köchüp chiqishqa mejbur bolghanlar ichide köpligen Uyghur ziyaliyliri, sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining ezaliri, milliy armiye ofitsérliri hem jengchiliri bolghan iken. Batur ershidinofmu shular qatarida almuta shehirige kélip orunliship, edebiy ijadiyettin tashqiri yene ilmiy pa'aliyet bilenmu shughullan'ghan iken. 

U mundaq dédi: “Batur aka aldi bilen muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining edebiyatlar ara munasiwetler bölümide uzun waqit ishlidi. Andin 1986-yili Uyghurshunasliq institutigha yötkilip, u yerde besh-alte yil ishlidi. Batur aka hörmetlik dem élishqa chiqqandimu ilimdin qol üzmey, ilgiri yürgüzgen tetqiqatlirini toluqlash, sistémilashturush we neshr qilish, shundaqla Uyghur mektepliri üchün edebiyat dersliklirini yézish bilen shughullandi. Batur akining yene bir alahidiliki, u peqet qazaqistanla emes, belki ottura asiya we shinjang-Uyghur aptonom rayoni da'irisidimu dastanshunas, edebiyatshunas we muqamshunas süpitide keng tonulghan idi. U Uyghur xelq éghiz ijadiyiti we klassik edebiyati, shundaqla Uyghurning on ikki muqami mesililiri boyiche shughullinip, bu jeryanda köpligen emgeklerni yaratti. Batur aka bolupmu xelq dastanlirini toplash, élan qilish we tetqiq qilish ishlirigha alahide köngül böldi”

Gülnare awutowaning tekitlishiche batur ershidinof yene 19-esirning birinchi yérimida yashap ijad etken abduréhim nizari, noruzaxun ziya'i we turdi gheribiylerning sherq edebiyati en'eniside yézilghan “Muhebbet dastanliri” toplimigha kirgen eserlirining alahidiliklirini tepsiliy tetqiq qilghan iken. U shundaqla 2003-yili “Dastanlar dunyasigha sayahet” namliq yene bir monografiyesini neshr qilghan.

Gülnare awutowa batur ershidinofning yenimu köpligen emgeklerni neshr qilghanliqini, shularning ichide “On ikki muqam heqqide”, “20-Esir Uyghuristan namayendiliri”, üch tomluq “Uyghur bedi'iy tepekkur tarixi” namliq monografiyelirining tetqiqatchilarda, kitabxanlarda zor qiziqish hasil qilghanliqini, buningdin tashqiri yene musteqilliq, azadliq mawzulirida bir qatar shé'irlirining ammiwi axbarat wasitiliride pat-pat élan qilinip turghanliqini otturigha qoydi. 

Batur ershidinofning yéqin sepdishi, tarixchi munir yérzin bolupmu 1960-yillardin buyan merhum bilen yéqin arilashqanliqini, uning qazaqistandiki pütkül hayatining Uyghurshunasliq ilmige béghishlan'ghanliqini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.