Özbék yazghuchisi abdulla qadirining ölümi we uning naheq délosidiki Uyghurlargha da'ir bayanlar

Abdulla qadirining k g b arxipida saqlan'ghan “Jinayetname” sidiki süriti (menbe: “Sherq yultuzi” zhurnili, 1992, tashkent.)

“Ötken künler” romanining 1925-yili bésilghan ereb yéziqidiki tunji neshri.

Abdulla qadiri 1920-yillarda yazghan ikki romani - “Ötken künler” we “Méhrabtin chayan” bilen zamaniwi özbék romanchiliqining muqeddimisini échipla qalmastin, belki yene 20-esirdiki türkiy xelqler edebiyatida tarixiy romanchiliqining nadir ülgisini tikligen ustaz yazghuchidur.

Orta asiyada bolshéwikler hakimiyiti tiklen]gén 1920-yillarda özining edebiy ijadiyitidiki yuqiri pellisini yaratqan abdulla qadiri kéyinche mepkure jehettin qizil réjimning éghir bésimigha duch kélidu. “Ötken künler” romani deslep ereb yéziqi bilen neshr qilin'ghandin kéyin orta asiya rayonidila emes, belki qeshqeriyidiki Uyghur oqurmenliri arisidimu küchlük tesir qozghaydu. Emma 1928-yili yazghuchining ikkinchi romani “Méhrabtin chayan” slawyan yéziqi bilen neshr qilin'ghandin kéyin, yéziq oxshimasliqi sewebidin Uyghurlar arisigha köp tarqilalmaydu. Yazghuchining nami pütkül orta asiyagha keng tonulushi bilen birge uninggha bolghan siyasiy bésimmu hessilep ashidu. 1929-Yillardin bashlap abdulla qadiri qizil mepkurening küchlük bésimi astida “Abid ketmen” qatarliq sowétlar ittipaqining kolléktiplashturush we kolxoz turmushini medhiyileydighan eserlerni yézishqa mejbur bolidu. Yazghuchi 1937-yili stalin qozghighan chong tazilashta qolgha élinip, 1938-yili 5-öktebirde aliy sot herbiy kollégiyisi teripidin ölümge höküm qilinidu. Emdila 43 yashqa kirgen talantliq yazghuchi qizil réjimning naheq qurbanigha aylinidu. Shuningdin kéyin abdulla qadirining eserliri taki 1956-yili yazghuchining nami eslige keltürülgüche bolghan 20 yil mabeynide sowétlar ittipaqida cheklinidu. Peqetla 1950-yillarning axirqi yilliri qayta yoruq körüshke bashlaydu.

1960-Yili yazghuchining “Ötken künler” we “Méhrabtin chayan” romanliri tashkenttiki “Sherq heqiqiti” neshriyati teripidin Uyghur kona yéziqida tengla neshr qilinip tarqitilidu hemde Uyghur oqurmenliri bilen qayta yüz körüshidu. 1980-Yillarning bashlirida bu ikki roman shinjang xelq neshriyati teripidin qayta neshr qilinip oqurmenlerning qizghin qarshi élishigha sazawer bolidu. London Uyghur ansambilining mes'uli eziz eysa ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip özining abdulla qadirining romanlirini oqughan chaghdiki tesiratlirini bayan qildi.

Abdulla qadiri naheq öltürülüp top-toghra yérim esir ötkende yazghuchining délosidiki mexpiy sirlar ashkara bolushqa bashlighan. Tashkentte chiqidighan “Sherq yultuzi” zhurnilining 1992-yilliq sanlirida edib nebijan baqining “Qetliname: abdulla qadirini kimler, qandaq yosunda, qeyerde, qachan we néme üchün qetli qildi?” namliq höjjetlik maqalisi élan qilin'ghan. Bu maqalide aptor k g b arxipidiki abdulla qadirining délosigha munasiwetlik mutleq mexpiy höjjetlerge tayinip merhum yazghuchining naheq ölümige seweb bolghan sirlarni ashkara qilghan. Diqqetke sazawer yéri shuki, k g b arxipidiki abdulla qadirining délosida qeshqeriyige da'ir bayanlarmu orun alghan. Melum bolushiche, 1935-yillarda qeshqerdin kelgen bir Uyghur sodiger yazghuchi abdulla qadirinining tashkenttiki öyige izdep kelgen. U kishi abdulla qadirigha “Ötken künler” romanining qeshqerdiki Uyghur oqurmenliri arisida alqishqa érishkenlikini, mumkin bolsa kirél yéziqidiki bu eserlerni ereb yéziqi bilen basturup qeshqerde tarqitish oyi barliqini éytqan. Abdulla qadiri buningdin bekmu söyünüp, öz eserlirining Uyghurlar wetinide tarqilishigha raziliq bergen. Abdulla qadirining öyide bolghan bu körüshüshke bir qisim özbék yazghuchi-sha'irliri bilen bir qatarda yash sha'ir ghapur ghulammu qatnashqan. Wahelenki, aridin birqanche yillar ötüp, abdulla qadiri teqib astigha élin'ghanda uning atalmish “Jinayi qilmishliri” qatarida ashu qétimqi qeshqerlik Uyghur sodiger bilen bolghan söhbetmu tartip chiqirilghan.

Ghapur ghulam imzasi bilen dölet bixeterlik organlirigha tapshurulghan guwahliq xétide abdulla qadirini “Milletchi, diniy mute'essip hemde ruslargha we shuralar ittipaqigha qarshi unsur” dep eyibligen. Ghapur ghulam yene abdulla qadirini qeshqerlik sodiger arqiliq öz romanlirini Uyghurlar arisigha tarqitishqa we özining eksil'inqilabiy idiyisini qeshqeriyige yéyishqa urun'ghan dep guwahliq bergen. Uningdin bashqa, k g b arxipidiki abdulla qadirining “Jinayetname” side yene merhum yazghuchining zamandashliridin aybég, abdulla qahar, uyghun, xemit alimjan qatarliqlarning imzasidiki guwahliq xetlirimu orun alghan.

Eziz eysa ependi abdulla qadirining tarixiy romanliri üstide toxtilip, uning eserlirining yalghuz özbék edebiyatidila emes, belki Uyghur oqurmenliri arisidimu zor tesirge ige ikenlikini tekitlidi. Shuning bilen birge u yene abdulla qadiri we uning tarixiy romanlirini yazghuchi abduréhim ötkürning tarixiy romanliri bilen sélishturma qildi.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglang.