Abduréhim ötkür: tarixiy chinliq bilen bedi'iy ijadiyetning késishish nuqtisida

20-Esir Uyghur edebiyatidiki eng talantliq yazghuchilarning biri bolghan abduréhim ötkürning eserliri.

Ötken esirning 80-yillirida uzaq mezgillik siyasiy bésimdin waqitliq bolsimu xalas bolup zor shija'et bilen qoligha qelem alghan bir péshqedem edib Uyghur edebiyatida özining bir yürüsh yirik eserliri bilen yéngi sehipe achti.

Uning “Iz”, “Oyghan'ghan zémin” namliq tarixiy romanliri arqa-arqidin oqurmenler bilen yüz körüshti. Uyghur élide nechche on yillar dawam qilghan siyasiy dawalghushlar netijiside öz tarixi we milliy rohidin yiraqlashturulghan Uyghur oqurmenliri goya gheplet uyqusidin birdinla chöchüp oyghan'ghandek mezkur romanlarni zor ishtiyaq bilen oqudi. Bir ewlad Uyghur oqurmenliride öz romanliri arqiliq tarix éngini qayta oyghatqan bu mötiwer yazghuchi del abduréhim ötkür idi!

Abduréhim ötkür (1923-1995) 20-esir Uyghur edebiyatidiki eng talantliq yazghuchilarning biri. Uning 1940-yillarda élan qilghan “Yürek mungliri”, “Tarim boylari” namliq shé'irlar toplamliri bilen 1980-yillardin kéyin yoruqluqqa chiqqan “Ömür menzilliri”, “Iz” we “Oyghan'ghan zémin” namliq yirik eserliri bügünki zaman Uyghur edebiyatidiki ölmes nemuniler hésablinidu. Biz merhum yazghuchi ötkür ependi wapatining 18 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen uning tarixiy romanliri heqqide chet'ellerde yashawatqan Uyghur bilim ademliri bilen söhbet élip barduq.

Ötkür ependining “Iz” romani heqqide toxtalghan türkiye ége uniwérsitétining proféssori, doktor alimjan inayet “Iz” romanining öz dewride Uyghur oqurmenliri teripidin shu qeder söyülüp oqulushi hemde zilzile qozghishining sewebliri üstide toxtilip, yazghuchining romanda Uyghur xelq medeniyitining bulaqlirini qézishqa intayin zor maharet körsetkenlikini tekitlidi. U 1980-yillarda ötkür ependining öz ijadiyitining asasliq nuqtisini tarixiy romanchiliqqa merkezleshtürüshining tüp sewebini yazghuchining milliy éngi we milliy mes'uliyet tuyghusi bilen munasiwetlik dep qaraydighanliqini bildürdi.

Ötkür ependi “Iz” romanining muqeddimiside “Tarixiy témida yézilghan roman, chin menisidin éytqanda, hem heqiqiy tarix, hem bedi'iy eser bolushi, yeni tarixshunasliq bilen romanchiliq sen'itining janliq birikmisi bolalishi, hemmidin awwal tarixiy chinliqni asas we aldinqi shert qilishi lazim” dep körsetken. Doktor alimjan inayet ötkür ependining 1949-yilidin taki 1980-yillarghiche bolghan mezgilde ijadiyet élip bérishtin özini tartqanliqini yazghuchining siyasiy sezgürlüki we milliy wijdani bilen munasiwetlik dep hésablaydu.

Awstraliyide yashaydighan péshqedem ziyaliylardin hüsen ependimu yazghuchi abduréhim ötkürning kishiliki, milliy ghayisi we bedi'iy ijadiyet dunyasi heqqide toxtilip, özining ötkür ependige bolghan chongqur hörmitini bildürdi.

Awaz ulinishidin tepsilatigha qulaq salghaysiz.