Алматада мәркизий асияниң империйәлик дәвригә беғишланған илмий муһакимә йиғини өткүзүлди

“мәркизий асия тарихиниң империйәлик дәври (18-вә 20-әсирләр) тарихий мәнбәләрдә” мавзусидики илмий муһакимә йиғинини ачқан уйғуршунаслиқ мәркизиниң рәһбири, тарихчи доктор рисаләт кәримова өз сөзидә мәркәз хадимлири тәрипидин елип бериливатқан илмий лайиһәләр нәтиҗилириниң әнә шундақ илмий муһакимә йиғинлириға асас болуватқанлиқини, бу қетимқи илмий йиғинниң мавзусини бәлгиләштә болупму а. Камалофниң тәшәббуси асас қилинғанлиқини алаһидә тәкитләп, йиғин қатнашқучилириға утуқлар тилиди.

Радийомиз зияритини қобул қилған уйғуршунаслиқ мәркизиниң баш илмий хадими, тарих пәнлириниң доктори абләһәт камалоф мәзкур илмий муһакимә йиғининиң асасий маһийити һәққидә тохтилип, мундақ деди: “әнҗүмәнниң асасий идийиси империйәлик дәврдә барлиққа кәлгән мәркизий асия тарихи бойичә язма мәнбәләрниң алаһидиликлирини муһакимә қилиштин ибарәт. Империйәлик дәвр дәп, биз мәркизий асияниң русийә вә чин империйәлириниң қол астида болған дәврини атаймиз. Бу дәврдики хәлқләрниң тарихи әнә шу һөкүм сүргән империйәләрниң тилида, йәни рус вә хитай яки манҗу тиллиридики язма ядикарлиқларда әкс етилгән. Бу, шу вақиттики түркий хәлқләрниң һаяти һәққидики наһайити муһим ахбарат мәнбәсидур. Амма тарихчиларниң бу ахбаратқа тәнқидий һалда қариши лазим, сәвәби бу вәқәләр империйәләрниң мәнпәәтлири нуқтиинәзиридин түзүлгән. Тарихий өтмүшниң обйектип вә һәққаний әкс етилиши үчүн биз йәрлик хәлқләр тәрипидин яритилған язма мәнбәләрни өгинишимиз лазим. Шуниң үчүн йәрлик апторларниң тарихий әсәрлири тарихчилар үчүн интайин муһим материял болуп һесаблиниду. Бүгүн алимлиримиз уйғурлар вә қазақларға охшаш мәркизий асия хәлқлириниң өзлири тәрипидин яритилған қиммәтлик һөҗҗәтләр һәққидә доклатлар қилди.”

Абай намидики қазақ миллий педагогика университетиниң оқутқучиси, филологийә пәнлириниң намзати шаирәм баратованиң пикричә, шәрқшунаслиқ институти йенидики уйғуршунаслиқ мәркизиниң ишләватқиниға бу йил 20 йил толған болуп, у илгирики қазақистан пәнләр академийиси уйғуршунаслиқ институтиниң мирасхори болуп һесаблиниду. Иқтисадий боһранлар сәвәбидин мәркәз хадимлириниң көпчилики башқа саһәләргә кетишкә мәҗбур болуп, уларниң сепи бүгүнки күндә хелила шалаңлишип қалған.

Ш. Баратова көплигән шундақ қийинчилиқларға қаримай, уйғуршунаслиқ мәркизи хадимлириниң һәр йили өзлириниң илмий тәтқиқатлирини нәшр қилиш, җумһурийәт вә хәлқара миқясида илмий муһакимә йиғинлирини өткүзүш, һәр хил учришишларни, тонуштуруш мурасимлирини уюштуруш вә башқиму ишларни елип беришта алаһидә актиплиқ көрситиватқанлиқини тәкитлиди. У шундақла мәркәз тәрипидин өткүзүлүватқан илмий йиғинларда мәркизий асиядики геосиясий, иқтисадий, иҗтимаий өзгиришләргә, уйғур хәлқиниң өтмүш тарихиға, мәдәнийитигә, турмуш-тирикчилики вә бүгүнки һаятиға бағлиқ мәсилиләрниң муһакимә қилиниватқанлиқини, бүгүнки өткән әнҗумәнниң шуниң ярқин бир испати икәнликини көрситип, мундақ деди: “әнҗумәндә оқулған доклатларниң зор көпчилики уйғурларниң тарихий макани шәрқий түркистанда 18-вә 20-әсирләрдә йүз бәргән иҗтимаий, сиясий өзгиришләрни, русийә вә хитайға охшаш империйәләрниң шәрқий түркистан вә оттура асия территорийилиридә елип барған басқунчилиқ һәрикәтлири һәм униң ақивәтлирини, буниң тарихий мәнбәләрдә әкс етилишини вә башқиму мәсилиләрни йорутқан. Шәхсән маңа тарихчилар рисаләт кәримованиң “18-вә 20-әсирләрдики шәрқий түркистан ядикарлиқлири империйә дәвридики тарихий мәнбәләр сүпитидә” вә абләһәт камалофниң “русийә империйәлик дәври мәнбәлиридә мәркизий асия хәлқлири һәққидә мәлуматларни анализ қилишниң нәзәрийәвий йоллири”, иқтисадчи гүлҗаһан һаҗийеваниң “империйә дәвридики шинҗаңда содиниң раваҗлиниши”, тилшунас халминәм мәсимованиң “шәрқий түркистан язма ядикарлиқлириниң тил алаһидиликлири” намлиқ доклатлири көңлимиздин чиқти. Мәзкур доклатлар муәллиплири илгири техи йорутулмиған мәсилиләр һәққидә өзлириниң пикирлирини ярқин пакитлар асасида дәлилләп берәлигән. Оқулған доклатлардин мәркизий асия вәзийитиниң 18- вә 20-әсирләрдә нәқәдәр мурәккәп вә чигиш болғанлиқини, һәр хил империйәләр арисидики күрәшниң нәқәдәр кәскин болғанлиқини көрүшкә болиду.”

Ш. Баратова илмий муһакимә йиғини мавзусини келәчәктә техиму кеңәйтип, хәлқара миқяста буниңдинму чоң бир паалийәт уюштуруш тәклипини берип, уйғуршунаслиқ мәркизи хадимлириға чоң мувәппәқийәтләр тилиди.