Almutada ikki jumhuriyet we Uyghur weziyitige béghishlan'ghan pa'aliyet ötküzüldi
2018.11.21
18-Noyabir küni almuta shehirining sultanqorghan mehellisidiki “Qorghan” réstoranida jem bolghan Uyghurlar 1933-yilqi sherqiy türkistan islam jumhuriyitining 85 yilliqi we 1944-yilqi sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanliqining 74 yilliqini xatirilidi hem hazirqi künde shekillen'gen Uyghur weziyitini muhakime qildi. Mezkur pa'aliyet dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki wekilliri teripidin uyushturuldi. Uninggha almuta shehiri we nahiyelerdin kelgen wekiller, ziyaliylar, yashlar bolup 200din oshuq adem qatnashti.
Eyni waqitlarda Uyghur élidin qazaqistan'gha köpligen sherqiy türkistan hökümiti ezaliri, milliy armiye ofitsér we jengchiliri köchüp kélip orunlashqan idi. Hazir ularning mutleq köp qismi alemdin ötken bolup, qalghanliri salametliki yar bermey yaki ariliq yiraq bolushi tüpeyli mezkur pa'aliyetke qatnishalmighan idi.
Murasim dunya Uyghur qurultiyi re'isining qazaqistandiki mu'awini erkin exmetofning riyasetchilikide élip bérildi. Aldi bilen azadliq, musteqilliq we öz erkinlik üchün qurban bolghanlargha atap qur'an tilawet qilindi. Andin “Sherqiy türkistan jumhuriyitining ikki qétimliq tarixi” mawzusida doklat bilen sözge chiqqan yash pa'aliyetchi adilem mesümjan 1933-yili 12-noyabirda qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we 1944-yili 12-noyabirda qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining meydan'gha kélish tarixi, yimirilish sewebliri, shu dewrde qéliplashqan siyasiy weziyet heqqide toxtaldi.
Doklatchi her ikki jumhuriyetning sowét ittipaqi we xitayning öz'ara til biriktürüshi netijiside yoqitilghanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Bu tarixtin biz qandaq ibret alimiz dégende, shuni ishench bilen éytalaymizki, eger biz wetinimizning azad qilinishigha shu waqittiki qehrimanlirimizdek iman, wijdan bilen töhpe qoshsaq, ittipaqliq bilen tirishsaq, bizmu choqum wetinimizni qaytidin quralaymiz.”
Murasimda sözge chiqqan siyasetshunas, dunya Uyghur qurultiyining siyasiy meslihetchisi qehriman ghojamberdi dunya Uyghur qurultiyining kéyinki waqitlarda élip barghan pa'aliyiti üstide toxtaldi. U dunya Uyghur qurultiyi rehberlikide 6-noyabirda shiwéyitsariyening jenwe shehiride birleshken döletler teshkilati binasining aldida ötküzülgen namayish hem uning ehmiyiti, shundaqla dughning sahibxaniliqida 8-we 10-noyabir künliri gérmaniyening myunxén shehiride chaqirilghan sherqiy türkistan (Uyghuristan) milliy kéngishining qisqiche mezmuni, mahiyiti we ehmiyiti heqqide tepsiliy melumat berdi.
Almutada neshr qilinidighan “Éhsan” zhurnili tehrir bölümining ezasi sedirdin ayupof bolsa, Uyghur élidiki jaza lagérliri, shundaqla jenwediki namayish heqqide öz pikirlirini otturigha qoydi. U bu lagérlar yépilmaydighan bolsa, Uyghur we bashqimu musulman xelqlerni buningdinmu éghir sinaqlar kütidighanliqini bildürdi.
Igilishimizche, jenwede bolghan namayishqa bashqa memliketler bilen bir qatarda qazaqistandiki Uyghurlarmu ishtirak qildi. Uninggha qatnashqan 30 ademning ichide dunya Uyghur qurultiyi wekilliri, ziyaliylar, yashlar boldi.
Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan almuta wilayiti emgekchiqazaq nahiyesining chélek yézisidin kelgen wekil abduqéyum axunof ependi her yili dunya Uyghurlirining 12-noyabirni musteqilliq küni süpitide atap kéliwatqanliqini tekitlidi.
U mundaq dédi: “Xitay hökümiti wetinimizni bésiwalghandin béri Uyghur xelqi qulchiliqta yashawatidu. Bizgimu wetinimizning azad bolidighan waqti keldi. Bizge peqet birlik, inaqliq kérek. Bügünki künde her bir Uyghur wetinimiz azad bolsun dep telep qilidighan kün. Wetinimizde qiyniliwatqan qérindashlirimizgha chidamchanliq tileymen.”
Murasimda sözge chiqqanlar dunya Uyghur qurultiyining pa'aliyitini qollap-quwwetleydighanliqini, jaza lagérlirini yépish terepdari bolghan memliketlerge minnetdarliq bildüridighanliqini ilgiri sürdi. Shularning biri tonulghan sha'ir abdughopur qutluqof xitayning jinayitining xelq'arada ashkarilan'ghanliqigha xushal bolghanliqini bildürdi.
Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan talghir nahiyesidin kelgen péshqedem ustaz abdurehim aka Uyghurlarning xitay teripidin rehimsiz éziliwatqanliqidin xelq'ara jama'etchilikining xewer alghanliqidin bekmu xushal bolghanliqini otturigha qoydi.
U mundaq dédi: “Xitaylarning hazirqi terbiyelesh lagérliri peqet türme. Uyghur xelqining teqdiri üchün yügürüp yürgen balilarning sewebidin jenwede bolghan namayish pütkül xelqimizni hertereplime oyghatti. Bu Uyghur xelqi 50-60 yildin buyan öz musteqilliqi üchün bolghan yighisini héch bir dunyagha yetküzelmigen. Jenwe namayishi birinchi qétim Uyghur xelqining zarining heqiqet ikenlikini namayish qildi.”
Murasimda qazaqistan Uyghur yashliri birliki re'isining orunbasari ilshat iminof teyyarlighan “Uyghurlarning jenwede élip barghan namayishi” namliq widiyo filimi namayish qilindi. Murasim qatnashquchiliri jenwe namayishigha qatnashqanlarning nutuqlirini zor qiziqish bilen tingshidi.