Xélem xudaberdiyéf ottura asiya Uyghurliridin chiqqan ataqliq shexslerning biri bolghan

Ottura asiya Uyghurlirigha yaxshi tonush bolghan xélem xudaberdiyéf ependi. (Waqti we orni éniq emes)

Melumki, ötken esirning 60-yilliridin tartip ottura asiya Uyghurlirining medeniy hayatida muhim özgirishler yüz bérishke bashlighan idi. Uyghurlar, jem'iyetning barliq saheliride dégüdek chong utuqlar qazinip, özliri yashawatqan jumhuriyetlerning omumiy tereqqiyatigha munasip hesse qoshti. Buningda bolupmu ilim-pen, medeniyet, sen'et, edebiyat, ma'arip, ishlepchiqirish, yéza igiliki we bashqimu sahelerdin yétiship chiqqan meshhur shexsler muhim rol oynidi. Tunji Uyghur akadémiki yarmuhemmet mubarekof, ataqliq alimlar ghojexmet sedwaqasof, murat hemrayéf, ataqliq kompozitor quddus ghojamyarof, tonulghan igilik rehbiri azad meshürof we bashqilar shular jümlisidindur. Eyni waqitlarda qazaqistanning almuta wilayitige qarashliq Uyghur nahiyesining shungqar yézisida dunyagha kelgen medeniyet we jem'iyet erbabi xélem xudaberdiyéfning ismimu ottura asiya Uyghurlirigha yaxshi tonush.

Yéqinda almutada neshr qilinidighan “Ijadkar” zhurnilida élan qilin'ghan tonulghan zhurnalist merhum minemjan abduraxmanofning “Xelqining bextige tughulghan insan” namliq maqaliside ene shu xélem xudaberdiyéfning ömür bayani yorutulghan. Mezkur maqale uning tughulghinining 100 yilliqini xatirileshke béghishlan'ghan. Uningda éytilishiche, xélem xudayberdiyéf özbékistan paytexti tashkent shehiridiki ottura asiya dölet uniwérsitétining ishchilar fakultétini, andin pédagogika institutining edebiyat fakultétini tamamlighan. Xélem xudaberdiyéf “Uchpédgiz” neshriyatining Uyghur mektepliri üchün derslik matériyallirini teyyarlash tehriratida ishlewatqan peytide 1940-yili herbiy xizmetke chaqirtilghan. 1941-Yildin bashlap sowét-gérman urushigha qatnashqan. Qisqa muddetlik ofitsérlarni teyyarlash kursini tamamlighan u 1947-yilghiche armiye sépide bolghan. Andin shu yili u Uyghur, özbék, tatar we bashqimu milletler ichidin talliwélin'ghan ofitsérlar qatarida Uyghur élining ili wilayitige ewetilgen. U ikki yil dawamida, yeni 1947-1949-yillar ariliqida mayor unwani bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyesining herbiy meslihetchisi süpitide xizmet qilghan hem exmetjan qasimi oxshash dölet erbabliri bilen yéqindin arilashqan.

“Turan” uniwérsitétining proféssori, tarix penlirining doktori ablet kamalofning éytishiche, ottura asiya Uyghurlirining eng tereqqiy etken dewri ötken esirning 60-80-yillirigha toghra kélidiken. Xélem xudaberdiyéf ene shu dewrde ishlep, köpligen erbablar bilen yéqindin arilashqan, bolupmu özbékistan hökümiti da'irisidimu yaxshi tonulghan shexs bolghan iken.

Ablet kamalof mundaq dédi: “Xélem xudaberdiyéf 20-esir meshhur Uyghur namayendiliri qataridin orun alghan, 60-80-yilliri özbékistan Uyghurliri hayatida muhim rol oynighan ataqliq ziyaliylarning biri. Heqiqetenmu, bu dewrde ottura asiya Uyghurlirining medeniy hayatida muhim özgirishler yüz bergen idi. Mesilen, tashkent shehiride Uyghur tilida ‛sherq heqiqiti‚ zhurnili yoruq kördi, sherqshunasliq institutida Uyghur bölümi échildi, radiyo komitétida Uyghurche anglitishlar programmisi ishlidi. Xélem xudaberdiyéf ene shu Uyghur medeniyitining tarixida chong rol oynidi. Xélem xudaberdiyéf özbékistan hökümitining teklipi bilen chaqirtilip, uninggha dölet radiyo we téléwiziye komitétida chet'ellerge radiyo xewerlirini anglitish wezipisi yüklendi. U bu wezipining höddisidin shereplik chiqti. Shuning bilen u 1965-yili shu komitét re'isining orunbasari lawazimigha saylinidu. Shu jeryanda u Uyghurlar üchün köp yaxshi ishlarni qildi. Mesilen, Uyghur xelqining ulugh mirasi ‛on ikki muqam‚ni toplap, retlep, plastinkigha élish ishini emelge ashurdi. U shundaqla ene shu muqamlarni ijra qilidighan ademlerni pütkül ottura asiyadin izdep tépip, ularni tashkentke élip keldi hem turushluq öy bilen teminlidi.”

Ablet kamalofning déyishiche, xélem xudaberdiyéf komitét yénida Uyghur ansambilini qurghan hem özbékistan Uyghurlirining medeniyet merkizini qurushni teshebbus qilip, uning tunji re'isi bolghan iken. Xélem xudaberdiyéfning Uyghurlar mesilisige béghishlan'ghan köpligen maqaliliri ammiwi axbarat wasitiliride üzülmey élan qilinip turghan. Ablet kamalof yene xélem xudaberdiyéfning özbékistan zhurnalistlar ittipaqi, memliketning chet'eller bilen dostluq jem'iyiti we bashqimu teshkilatlarda rehbiriy lawazimlarni atqurghanliqini alahide tekitlidi.

Melumki, ötken esirning otturilirida sowét ittipaqi özining Uyghur élidiki siyasiy, iqtisadiy, herbiy tesirini kücheytishke kirishken bolup, buninggha Uyghur, qazaq, tatar we bashqimu türkiy milletliridin bolghan her xil sahe mutexessislirini köplep jelp qilghan idi. Bolupmu 1944-yili bashlan'ghan xitay gomindang hakimiyitige qarshi milliy-azadliq herikiti sowét ittipaqigha chong purset yaratqan idi. Xélem xudaberdiyéf ene shu mutexessisler qatarida ikki yil Uyghur élide bolup qaytqan.

Siyasetshunas we tarixchi qehriman ghojamberdining éytishiche, sowét ittipaqi buninggha aldin-ala hem tepsiliy teyyarlan'ghan bolup, öz pilanlirini peydin-pey emelge ashurghan iken. U mundaq dédi: “1943-Yilning may aylirida sowét kommunistik partiyesining siyasiy byurosi we razwédka bash bashqarmisi mexsus yighinlarni ötküzüp, Uyghuristandiki milliy-azadliq heriketni qollash qararini alidu. Sowét ittipaqi siyasiy tereptin we arqa sepni teminlesh merkizini tashkentte qurup, uninggha özbékistan kommunistik partiyesining birinchi katipi osman yüsüpofni belgileydu. Bu mesilide osman yüsüpof Uyghurlarni nahayiti qollighan. Bu heqte manga milliy armiye ofitséri bolghan mirzigül nasirof éytip bergen.”

Minemjan abduraxmanofning eslishiche, xélem xudayberdiyéf 1947-yili herbiy septin qaytip kelgendin kéyin, tashkentte chet'ellerge radi'o xewerlirini anglitish tehriratining Uyghur bölümige ishqa teyinlen'gen iken. Lékin shu yili bashqimu ofitsérlar bilen birlikte xélem xudaberdiyéfmu özbékistan kompartiyesi merkiziy komitétigha teklip qilin'ghan iken.

Qehriman ghojamberdi sözini mundaq dep dawam qildi: “Osman yüsüpof ulargha: siler qedimiy medeniyetlik millet Uyghurlarning milliy-azadliq urushigha yardem bérishke kétip barisiler, pütünley jan-dilinglar bilen xizmet qilinglar, dégen iken. Jem'iyet erbabi, meripetchi xélem xudaberdiyéfmu bir nechche qétim ghuljigha bérip, asasen medeniyet, ma'arip, metbu'at ishlirini élip bardi. U kishimu Uyghurlargha jan dili bilen xizmet qilishqa tirishti.”

Ziyaritimizni qobul qilghan shu tarix shahitlirining biri, tatar tarixchisi munir yérzin 1947-yili ghuljida “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitide ishlewatqan peytide sowéttin kelgen bashqimu mutexessisler bilen bir qatarda xélem xudaberdiyéf bilenmu körüshkenlikini bildürdi.

Munir yérzin mundaq dédi: “U gézitning ishigha yardemlishish üchün kelgen boldi. Uning gézit maqalilirini teyyarlashqa arilashqanliqini bilmidim. Uning birdin-bir éytqini, gézitning makéti bolush kérek dégen teklipi idi. Emma sowét ittipaqida gézit chiqirish bizningkige oxshimaytti. Shuning bilen xélemning teklipi emeliyetke uyghun bolmay chiqti.”

Xélem xudaberdiyéf 2004-yili 86 yéshida wapat bolup, ariliqta 14 yil ötken bolsimu, ottura asiya Uyghurliri uning milliy medeniyetning tereqqiyatigha qoshqan töhpisini, xelqi aldida ada qilghan burchini, uning insaniy xisletlirini alahide tekitlep, eslep kelmekte.