Xitay Uyghur rayonidiki edebiyat sen'etchiler arisida “Milliy bölgünchilikke zerbe bérish” ni tekitlidi

“Shinjang géziti” qatarliq xitay menbeliridin qarighanda, 6-ayning 24-küni ürümchide Uyghur aptonom rayonluq edebiyat-sen'etchiler birleshmisining 8-nöwetlik qurultiyi échilghan.

Chet'ellerdiki Uyghurche ijtima'iy taratqulardiki bu heqtiki inkaslarda, bir qisim dangliq Uyghur yazghuchi-sha'irliri, sen'etkarliri arqimu arqa tutqun qilinip lagér we türmilerge élip kétilgen, bir qisim kitablar cheklen'gen, bu edib we sen'etkarlarning teqdiridinmu xewer yoq turuwatqan bir peytte échilghan mezkur qurultaygha Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'go, Uyghur aptonom rayoni re'isi shöhret zakirningmu qatniship éytqan qattiq sözlirining da'irilerning Uyghur edebiyat sen'et sahesini kontrol qilishqa tutqan jiddiy pozitsiyesini körsitip béridighanliqi munazire qilinmaqta. Derweqe chén chüen'go yighinda, sotsiyalistik edebiyat-sen'et xizmitini güllendürüshke kapaletlik qilish heqqide mexsus söz qilghan bolup, uning bayanliri xitay da'irilirining edebiyat-sen'et sépide, “Ikki yüzlimichi” dégen namda tazilashni dawamlashturidighanliqidin dérek béridiken. Xitay metbu'atlirining xewerliridin ashkarilinishiche, qurultayda “Milliy bölgünchilikke zerbe bérish”, “Pantürkizm we pan islamizmgha qarshi turush”, “Tarixni burmilash söz-heriketlirige qarshi” turush, “Ikki yüzlimichilerge zerbe bérish” qatarliqlar tekitlen'gen. 

Yighinda hörmetke sazawer we péshqedem serxiller körünmeydu

Uyghur aptonom rayonluq edebiyat-sen'etchiler birleshmisining 8-nöwetlik qurultiyining munasiwetlik süretliridin aptonom rayonning edebiyat-sen'et sahesining wekilliri ichide tonulghan péshqedem yazghuchilar, péshqedem sen'etkarlarning séymasi körünmisimu emma, Uyghur aptonom rayonining alaqidar tarmaqliridiki mes'ullar, abdukérim abliz, adil hoshur, memetjan rozi dégendek, Uyghur sen'et sahesidiki bir qisim aktiplarning tallap yighin'gha qatnashturulghanliqi melum.

Chet'ellerdiki Uyghur közetküchilerdin xelq'ara qelemkeshler Uyghur merkizining bash katipi en'gliyediki eziz eysa we Uyghur akadémiyesining re'isi abdulhemit qaraxan ependiler xitay hökümitining Uyghur diyaridiki edebiyat sen'et sahesidikilerge qoyghan telepliri heqqide mulahize yürgüzüp, xitay da'irilirining nöwette Uyghur edebiyat sen'etchilirige qaratqan teqiblesh siyasitini 3 nuqta boyiche analiz qildi. 

“Ikki yüzlimichiler” ni tartip chiqish dawamlishidu

Chén chu'en'go yighinda qilghan sözide siyasiy idé'ologiye jehette edebiyat-sen'et sahesidikilerdin qet'iy halda ijtima'iy muqimliq we ebediy eminlik bash nishani üchün xizmet qilishni telep qilghan bolup, u hergiz “Ikki yüzlimichilik” qilmasliq, “Ikki yüzlimichi” bolmasliq kérek dep tekitligen.

Buninggha inkas qayturghan Uyghur akadémiyesi re'isi abdulhemit ependi: “Xitay da'iriliri tonulghan töhpikar Uyghur serxilliridin, sen'et sahesidin abduréhim hémit, ablajan awut, eysajan, abduqadir yar éli qatarliqlar, edibler we proféssorlardin abduqadir jalalidin, yalqun rozi, muxter bughra, ebeydulla turdi, arslan abdulla, rahile dawut we bashqilarni qamap, en'eniwi medeniyitimiz we sen'itimizge buzghunchiliqlarni élip bérishni dawamlashturdi. Chén chüen'go qatarliqlarning sözliri ularning bu xil milliy medeniyetke buzghunchiliq qilish siyasitini dawamlashturidighanliqining béshariti” dep körsetti.

Gerche, ijtima'iy taratqular arqiliq tariliwatqan abdulhemit ependi tilgha bu shexslerning bezilirining lagérlargha élip kétilgenliki hetta késilgenliki delillen'gen, edebiyat sen'et sahesidiki yene nurghun Uyghurlarning yoqap ketkenliki éniq bolsimu, biraq xitayning axbaratqa bolghan kontrolluqining küchiyishi sewebidin ularning teqdiri heqqide toluq melumatqa ige bolush qiyin bolmaqta.

Uyghur qelemkeshler merkizi bash katipi eziz eysa ependi bolsa, xitay Uyghur diyarini pütünley munqerz qilip, Uyghur rayonining barliq bayliqlirini changgiligha éliwalghan teqdirdimu, emma medeniyet jehette Uyghurlarni boysunduralmaywatqanliqini, Uyghurlarning yüksek tarixi we medeniyiti aldida xitay kommunistlirining özige bolghan ishenchisining ajizliqini bildürdi. 

Xitayning éstétik arzusi boyiche ijad qilish telep qilin'ghan

Xitay hökümiti edebiyat sen'etchilerge achqan bu qurultiyida bu sahedikilerning buningdin kéyinki ijadiyitigimu yol békitip bergen bolup, chén chu'en'go bu heqte toxtalghanda ijadiyet ishlirida “Jungxu'a medeniyitidin aktip küch qobul qilip junggoning qimmet qarishini tarqitidighan, jungxu'a medeniyitining rohini gewdilendüridighan, junggoluqlarning éstétik arzusini eks ettüridighan téximu köp munewwer eserlerni tiriship ijad qilish we ishlepchiqirish kérek. Dep tekitligen. Shöhret zakir yighin'gha riyasetchilik qilghanda, “Pan'islamizm”, “Pantürkizm” idiyesining zehirini qet'iy tazilap, “Üch xil küch” ke qarshi qet'iy küresh qilip, shinjangning ijtima'iy muqimliqi we ebediy eminlikni ilgiri süzüshni medeniyet tiriki bilen teminlep, téximu qudretlik meniwi küch mujessemlishi kérek.” dep otturigha qoyghan. 

Ablimit qaraxan ependi xitayning Uyghurlarning tarixi medeniyiti we sen'itini yoqitishni meqset qilghan siyaset we teshwiqatlirida tarixni burmilash arqiliq Uyghurlarni türki milletlerge ortaq medeniyet menbesidin ayrip üchün ularning milliy irqiy qandashliqinimu étirap qilmay, yalghan tarix yasash arqiliq, Uyghurlarni we Uyghurlarning en'eniwi-medeniyet sen'itinimu xitaylashturushqa hetta dinnimu xitaylashturushqa urunuwatqanliqini körsitip béridu dep tenqid qildi.

Eziz eysa ependining qarishiche, bir milletning edebiyat-sen'iti shu millet xelqning chin ré'alni hayati we arzusini eks ettürüp béreligende uning qimmiti bolidu, edebiyat sen'et eserlirimu siyasettin xali halda erkin roh we chinliqni menbe qilalighanda issitikiliq bir eser bolalaydu. Eziz ependi bu heqte “Xitay hökümitining edebiyat sen'et sahesidikilerni siyasiy ijadiyetke zorlinishning özini pütünley medeniyet qirghinchiliqi déyishke bolidu” dep körsetti. 

Ixtisasliqlarni tallash sherti “Partiyege sadiq” bolush

Da'irilerning edebiyat-sen'et sahesige qaratqan kontrolluqi ixtisas igilirini qandaq tallash we terbiyeleshke qoyghan telipidinmu gewdilik ipadilen'gen bolup, “Partiyege sadiq, weten'ge sadiq, ishinishke we tayinishqa bolidighan edebiyat-sen'et ixtisasliqlar qoshuni qurup chiqish” ni tapshurghan.

Abdulhemit ependi xitayning edebiyat sen'et saheside élip bériwatqan bu xil siyasitini tenqidlep: “Bular xitayning Uyghurlargha medeniyet qirghinchiliqi élip bériwatqanliqi, xitay ikkinchi qedemde bu siyasitini Uyghurlar bilen medeniyet ortaqliqi bolghan qérindash millet we qérindash ellerge qarap kéngeytidighanliqidinmu dérek béridu, Uyghur medeniyitidek dunya medeniyitige öchmes töhpiler qoshqan bir medeniyetning yoqilishi insaniyet medeniyitidiki chong yoqitish bolidu” dédi. 

Uyghur akadémiyesi re'isi abdulhemit ependi yene teqibleshke uchrawatqan Uyghur edebiyat-sen'etchilirining awazi bolush, ulargha ige chiqish üchün, mezkur jem'iyetning mexsus bir doklat teyyarlap, dunya jama'etchilikining diqqitige sunush teyyarliqida ikenliki bildürdi.

Eziz eysa ependining qarishiche, “Tarixtin buyan intayin éghir bedeller tölep kéliwatqan Uyghur xelqi bu nöwetmu yenila ornidin des turalaydu. Chünki Uyghurlar shundaq shanliq we küchlük medeniyetning sahibi, bu tragédiyedin yene saq qalidu, téximu küchlinidu.”

Uyghur aptonom rayonluq edebiyat-sen'etchiler birleshmisining 8-nöwetlik qurultiyi 6-ayning 25-küni yépilghan. Birleshmining yéngidin saylap chiqilghan rehberlik apparatida Uyghurlardin gheyret asim re'islikke, bextiyar bawudun mu'awin re'islikke saylan'ghan bolup, ular ikki yüzlimichilikke qarshi maqale élan qilip deslepki qedemde ashkara pozitsiye bildürgen kadirlar idi.